Fikrət Qoca "Süzen D"ark və ya məhəbbət piri" (Povest)

Ge­cə ya­rı­dan keç­miş­di. Ha­va­da qa­ra bir sü­kut var­dı. De­yə­sən, sü­ku­tun özü də qa­ra pi­şik ki­mi qıv­rı­lıb yat­mış­dı. Am­ma Fat­ma­nın yu­xu­su ər­şə çə­kil­miş­di. Bu­ra­da ilk ge­cə­si idi. Yor­ğan-dö­şək yum­şaq ol­sa da, yas­tı­ğın çə­mi­ni ta­pa bil­mir­di. Ba­şı, qu­la­ğı yas­tıq­la dil tap­mır­dı. Yas­tı­ğı o üzə, bu üzə çe­vi­rir­di, əli­ni yas­tı­ğın al­tı­na qo­yur­du, yas­tı­ğın üs­tün­dən əli­ni qu­la­ğı­nın al­tı­na qo­yur­du, ol­mur­du ki, ol­mur­du. Ra­hat­lıq ta­pa bil­mir­di. Pən­cə­rə­nin pər­də­si­ni aza­cıq qal­dı­rıb hə­yə­tə, di­rək­lə­rin ba­şın­da mür­gü­lə­yən işıq­la­ra bax­dı. Yu­xa­rı­da göy yox idi. Elə bil bi­na­nın da­mı­na ki­mi en­miş­di. Uzaq­dan gə­lən dal­ğa­la­rın sə­si san­ki daş ki­mi yat­mış qa­ra bu­lud­la­rın mı­şıl­tı­sı idi. Də­niz­lə evin ara­sı azı dörd yüz metr olar­dı, dal­ğa­la­rın sə­si­ni ay­dın eşi­dir­di. Ge­cə səs nə uza­ğa ge­dir­miş. Gün­düz de­yi­lən bir sö­zü eşit­mək, ba­şa düş­mək üçün iki-üç də­fə "haaay" - de­yib so­ru­şu­ram. Am­ma in­di dörd yüz metr o yan­da də­niz pı­çıl­da­yır, mən eşi­di­rəm. Sa­kit yer­dir, ha­va tə­miz­dir, bir­cə Al­lah ra­hat­lıq ver­sin ya­ta bi­lim" - dü­şün­dü. O bi­ri böy­rü üs­tə dön­dü, çar­pa­yı cı­ğıl­da­dı. Üz­bəüz çar­pa­yı­ya, otaq yol­da­şı­na bax­dı. Sü­zen xa­nı­ma bax­dı, yat­mış­dı. "Qə­ri­bə adı var, Sü­zen. Gö­rə­sən, han­sı mil­lət­dən­dir? Eh, nə­yi­mə qa­lıb. Əsas odur ki, xo­rul­da­mır, ra­hat ya­tır. Bəx­tə­vər uza­nan ki­mi küt ge­dir, qu­zu ki­mi ya­tır. Mü­dir de­yir­di, ya­xın vaxt­da yer bo­şa­lan ki­mi ye­ri­ni də­yi­şə­cəm. İn­di Ame­ri­ka­da gün-gü­nor­ta­dı". - Ya­dı­na düş­dü ki, mo­bil te­le­fo­nu­nu sön­dür­mə­yib. Pən­cə­rə­nin qa­ba­ğın­dan te­le­fo­nu gö­tür­dü, sön­dür­dü. "Qız Ame­ri­ka­dan zəng eli­yər. Qon­şu­mu oya­dar, yax­şı düş­məz". Fat­ma­nın qı­zı Gül­nar al­tı ay idi ki, oğ­lu­nu da gö­tü­rüb əri­nin ya­rı­na get­miş­di. Qız elə se­vi­nir­di, elə xoş­bəxt idi ki, Fat­ma heç ağ­zı­nı açıb de­yə bil­mə­di ki, ay ba­la, ha­ra ge­dir­sən, dün­ya­nın o ba­şı­na? Mə­nim bu ya­şım­da... Ba­şa düş­dü ki, bu söz­lər ar­tıq­dı. Kü­rə­kə­ni beş il idi Amer­ka­da idi. İn­di də­vət gön­dər­miş­di, in­di on­lar xoş­bəxt idi­lər, ge­dir­di­lər. Fat­ma baş aça bil­mir­di, qı­zı əri­nin ya­nı­na get­di­yi­nə se­vi­nir­di, yox­sa Ame­ri­ka­ya get­di­yi­nə gö­rə. Hər hal­da se­vi­nir­di. Həm də elə se­vi­nir­di, bu yer­də ana məs­lə­hə­ti, sö­zü ar­tıq idi. Fat­ma­nın ca­nı-ci­yə­ri, ru­hu, ca­nı­nın ov­qa­tı, nə­və­si As­lan Ame­ri­ka­ya get­di­yi­nə gö­rə se­vi­nir­di. "Nə­nə, sən qorx­ma, da­rıx­ma. Mən sə­nə çox­lu yax­şı şey­lər ala­cam. Nə­nə, gö­tür, cib te­le­fo­nu­mu da sə­nə ve­ri­rəm".
Gül­nar oğ­lu­na acıq­lan­dı:
- Ədə, nə­nən te­le­fo­nu ney­lə­yir, oyun çı­xart­ma!
As­lan nə­nə­si­ni bir də öp­dü.
- Yox, qoy qal­sın nə­nəm­də. Ney­li­rəm bu­nu, atam mə­nə amer­kans­ki­sin ala­caq.
As­lan ge­dən­dən son­ra Fat­ma­nın dün­ya­sı bom­boş ol­muş­du. O xa­ra­ba dün­ya­nın için­də bir cib te­le­fo­nun­dan baş­qa heç nə yox idi. O da su­sur­du, yat­mış­dı. Bu otaq ki­mi su­sur­du. Çöl­də, evin üs­tün­də uzan­mış qa­ra bu­lud­lar ki­mi su­sur­du. "Nə­nə­si qur­ban ol­mu­şun sə­si­ni eşit­səy­dim, öl­səm də dər­dim ol­maz­dı. Te­le­fo­nu ye­ri­nə qo­yub ye­ni­dən də­ni­zin sə­si­ni eşit­mə­yə ça­lış­dı. Fat­ma bu ya­şın­da da o də­ni­zin sə­sin­də lay­la eşit­mək is­tə­yir­di. Ana­sı­nı xa­tır­la­dan uzaq-uzaq bir lay­la sə­si. Bir­dən qə­fil, xı­rıl­tı­lı səs otaq­da­kı sü­ku­tu daş ki­mi qır­dı, sü­kut şü­şə ki­mi çi­lik­lə­nib ota­ğa, Fat­ma­nın üs­tü­nə, üzü­nə, yor­ğa­na, dö­şə­mə­yə sə­pil­di. Fat­ma qor­xub dik atıl­dı. İşı­ğı yan­dır­dı. Sü­zen tit­rə­yən əl­lə­ri­ni qal­dı­rıb bo­ğuq, xı­rıl­tı­lı bir səs­lə ba­ğı­rır­dı. "Qan! Qaaan! Qa­an!". Fat­ma ona ya­naş­dı, Sü­ze­nin göz­lə­ri yu­mu­lu idi, bü­tün bə­də­ni tit­rə­yir­di. Bax­dı, əl­lə­ri tər­tə­miz idi. Fat­ma onu yu­xu­dan ayılt­ma­ğa ça­lış­dı:
- Sü­zen! Sü­zen xa­nım, qorx­ma, yu­xu­du. Oyan. Oyan, qorx­ma, qan-zad yox­du. Oyan.
Sü­zen göz­lə­ri­ni aç­dı, əl­lə­ri­nə bax­dı, göz­lə­ri hey­rət­dən bə­rəl­di. Əl­lə­ri da­ha çox tit­rə­di.
- Qan! Qaaan? - de­yib qalx­dı, qa­pı­nın ya­nın­da su kra­nı­nı aç­dı. Əli­ni yu­ya-yu­ya - Qa­an, qa­an, qan! Əlim­dən get­mir.
Fat­ma onu qu­caq­la­dı, onun üzü­nə, al­nı­na su vur­du.
- Qorx­ma, val­lah, əl­lə­rin tərtə­miz­di. Qan yox­du. Bax da, bax! Qan nə gə­zir?
Sü­zen tam ayıl­dı, onun üzü­nə bax­dı, göz­lə­ri ay­dın­laş­mış­dı. Diq­qət­lə Fat­ma­nı süz­dü. Son­ra öz əl­lə­ri­nə bax­dı.
- Hə, yu­yul­du. Hə, ­qan yu­yul­du, get­di. Sə­ni də qor­xuz­dum, ba­ğış­la. Mən­də olur. Ayı­lı­ram, gö­rü­rəm əl­lə­rim qa­na ba­tıb, yu­yu­ram, son­ra ge­dir.
- Sən qış­qı­ran­da göz­lə­rin yu­mu­lu idi. Yu­xu­da gör­müş­dün qa­nı.
- Hə, düz­dü, yu­xu­da gör­müş­düm. Am­ma gö­zü­mü açan­dan son­ra da əl­lə­rim qan­lı idi, yu­dum, yu­dum, son­ra get­di. Mən­də be­lə olur...
Fat­ma mü­ba­hi­sə elə­mək is­tə­mə­di. Sü­ze­ni ya­vaş-ya­vaş öz ye­ri­nə gə­ti­rib otuz­dur­du. Am­ma su­sa da bil­mə­di:
- Mən hə­lə yat­ma­mış­dım. Sü­sən ba­cı...
- Hə... Tə­zə yer­də yu­xu­ya get­mək ol­mur.
- Sən qış­qı­ran­da işı­ğı yan­dır­dım, göz­lə­rin yu­mu­lu idi. Düz­dü, qorx­muş­dun. Əl­lə­rin tir-tir əsir­di. Am­ma tərtə­miz idi. Qan-zad yox idi əlin­də.
- Son­ra gö­zü­mü aç­dım. Əli­mi yu­yun­ca əll­lə­rim qan için­də idi. Yu­dum, tə­miz­lən­di. Bu bi­rin­ci də­fə de­yil.
Fat­ma va­hi­mə­lən­di. Mü­ba­hi­sə et­mək is­tə­mə­di. Yor­ğa­nı Sü­ze­nin üs­tü­nə çə­kib öz çar­pa­yı­sı­na uzan­dı.
- Nə bi­lim, - de­di, - bəl­kə, yax­şı gör­mə­mi­şəm.
- Çox sağ ol ki, mə­ni oyat­dın. Yox­sa tək olan­da ölüb-di­ri­li­rəm. Hə­mi­şə də ey­ni yu­xu­du. Nə de­yim, sə­nin ki­mi ya­nım­da olub mə­ni o və­ziy­yət­də gö­rən­lər də de­yir əlin­də qan gör­mə­mi­şik. Az qa­la ina­nı­ram. Am­ma qan gö­rü­rəm axı?! Hə­lə de­mə­yə uta­nı­ram. Hər­dən gö­rü­rəm adam­la­rın bə­zi­si­nin gö­zün­dən yaş ki­mi qan axır. Gö­rü­rəm heç kəs fi­kir ver­mir, bir söz de­mir, de­mə­li, gör­mür­lər. Son­ra o adam­lar­la da­nı­şı­ram, gö­rü­rəm dərd­li­dir­lər. Ürək­lə­ri qan ağ­la­yır. Ağ­la­ma­ğa bə­ha­nə ax­ta­rır­lar. Hər hal­da, bun­lar sə­bəb­siz de­yil.
Fat­ma gü­lüm­sün­dü:
- Sən mə­ni qor­xuz­maq is­tə­yir­sən, ay Sü­zen? Val­lah, əməl­li-baş­lı va­hi­mə­lən­dim. Mə­nim bərk­də o qə­dər də əlim yox­du. Qor­xa­ğın bi­ri­yəm - de­yib yor­ğa­nı ba­şı­na çək­di - işı­ğı sən sön­dür.
Sü­zen qal­xıb işı­ğı sön­dür­dü, dö­nüb ye­rin­də uzan­dı. Gi­ley­li adam ki­mi de­yin­di:
- Axı ni­yə sə­ni qor­xuz­ma­lı­yam? Gə­lən­lər ha­mı­sı mən­dən qa­çır. Yə­qin, sə­nə də mü­dir de­yib ki, hə­lə­lik bur­da qal, yer bo­şa­lan ki­mi sə­ni baş­qa ota­ğa kö­çü­rə­rəm.
- Hə, de­di. Har­dan bi­lir­sən?
- Be­lə­di da, ha­mı mən­dən qa­çır.
- Yer bo­şa­lan ki­mi nə de­mək­di? Yə­ni bur­dan çı­xıb ge­dən çox olur?
- Yox, qo­ca adam­la­rıq da, ölən olur, yer­lə­ri bo­şa­lır. Sən də mə­ni qo­yub qa­ça­caq­san. Bü­tün öm­rüm bo­yu tək ya­şa­mı­şam. Sə­ni ni­yə qor­xu­zum ki?
- Yox, mən qaç­ma­ram. Am­ma, yə­qin, oğ­lum gə­lib mə­ni apa­ra­caq.
- Oğ­lun var?
- Hə, oğ­lum da var, qı­zım da.
- Bəs nə yaxşı qı­zın bu­ra gəl­mə­yi­nə ra­zı olub?
- Ame­ri­ka­da­dır, or­da ya­şa­yır­lar. Or­da­kı nə­vəm­dən öt­rü bur­nu­mun ucu göy­nə­yir.
- Bəs oğ­lun ni­yə bu­ra gə­ti­rib sə­ni?
- İşi çox­du, na­zir müa­vi­ni­di. İn­di iş­lə­rin qız­ğın vax­tı­dı. Hə­mi­şə na­zi­rin ya­nın­da olur.
- Bəs on­dan nə­və­lə­rin yox­du?
- Var, gə­lin rus­du, uşaq­lar da rus­ca da­nı­şır. Qul­luq­çu da rus ar­va­dı­dı...
- Hə, mə­lum­du... Oğ­lun da hə­mi­şə na­zi­rin ya­nın­da­dı. O qə­dər məş­ğul­du, na­zi­rin ya­nın­dan ba­şı­nı çı­xar­dıb ana­sı­na bax­ma­ğa da vax­tı yox­du...
- Sü­zen xa­nım, xət­ri­mə də­yir­sən, val­lah... Uşa­ğın gü­nün qa­ra elə­mə­li de­yi­ləm ki, uşaq­lar bi­zim di­li bil­mir, mən də o di­li bil­mi­rəm. Be­lə fəh­mi­nən an­la­yı­ram ey, am­ma da­nı­şa bil­mi­rəm. Uşaq­lar gü­lür.
- Ay Fat­ma xa­nım, yat ba­cı... Yat. Sa­kit yer­di, tə­miz ha­va­dı, gör ya­ta bi­lər­sən­mi. Yu­xun şi­rin ol­sun.
Fat­ma yor­ğa­nı ba­şı­na çək­miş­di. Yax­şı ki, ge­cə idi. Yax­şı ki otaq qa­ran­lıq idi... din­mə­di, yat­ma­dı. Elə bil kim­sə əli­ni atıb içə­ri­də Fat­ma­nın ürə­yi­ni ovu­cun­da sı­xır­dı. Elə sı­xır­dı ki, ürə­yi­nin su­yu göz­lə­rin­dən sü­zü­lüb ya­na­ğı­na, bo­ğa­zı­na ya­yı­lır­dı, bur­nu­nun ucun­dan dam­cı­la­yır­dı. Nə­və­si As­lan kön­lü­nə düş­dü. "Nə­nən sə­nə qur­ban, sən­dən baş­qa heç kə­sim yox imiş dün­ya­da. Ca­nı­mın gü­vən­ci, ürə­yi­min is­ti­si ba­lam, har­da­san? Nə­nən sən­siz ye­tim­di. Bu ya­zıq qon­şu­mun heç nə­və­si də yox­du". Sü­ze­nin pı­çıl­tı­lı sə­si onu fi­kir­dən ayır­dı.
- Fat­ma, ay Fat­ma.
Fat­ma qəs­dən ca­vab ver­mə­di. Qorx­du onun gö­zün­də­ki ya­şı Sü­zen qan bi­lər. Ye­ni­dən ha­lı po­zu­lar.
- Hə, yat­mı­san? Nə de­yi­rəm, yat - Sü­zen bi­lir­di ki, Fat­ma yat­ma­yıb, yat­maq is­tə­yir, da­nış­maq is­tə­mir. - Mə­nim təv­di­rim ça­şıb. Al­lah sə­nə ra­hat­lıq ver­sin. -pıçıldadı.

* * *

So­vet dö­nə­min­də res­pub­li­ka­da cə­mi dörd qə­zet çap olu­nur­du. İki­si kom­mu­nist par­ti­ya­sı­nın or­qa­nı idi. Bi­ri rus di­lin­də, o bi­ri də öz di­li­miz­də. Tək biz­də yox, on beş res­pub­li­ka­nın ha­mı­sın­da ey­ni və­ziy­yət idi. İki qə­zet də gənc­lə­rin (kom­so­mo­lun) qə­ze­ti idi. Kom­mu­nist­lə­rin qə­ze­ti həm rus­ca, həm də yer­li dil­də bi­rin­ci sə­hi­fə­də Mosk­va kom­mu­nist rəh­bər­li­yi­ni tə­rif­lə­yir­di, on­la­rın müd­rik və hu­ma­nist rəh­bər­li­yin­dən söz açır­dı, dün­ya­da sül­hün və azad­lı­ğın ümid ye­ri ol­du­ğu­nu hər gün bir da­ha xa­tır­la­dır­dı. İkin­ci sə­hi­fə­də yer­li par­ti­ya rəh­bər­lə­ri­nin müd­rik­li­yi "tu­tar­lı fakt­lar­la" ya­zı­lır­dı, tə­rif­lə­nir­di. On­la­rın da il­ham mən­bə­yi­nin Kreml­də, onun ul­duz­la­rın­da par­la­dı­ğı gös­tə­ri­lir­di. Yer­li par­ti­ya rəh­bər­lə­ri­nin Krem­lə, ora­da­kı şan­lı rəh­bər­lə­rə mə­həb­bə­ti, sə­da­qə­ti əsas möv­zu olur­du. Üçün­cü sə­hi­fə­ni ra­yon­lar­da ya­şa­yan par­ti­ya rəh­bər­lə­ri­nin so­sia­lizm ya­rı­şı, on­la­rın kənd tə­sər­rü­fa­tı sa­hə­sin­də gös­tər­dik­lə­ri qəh­rə­man­lıq­lar, par­ti­ya­ya və şan­lı par­ti­ya rəh­bər­lə­ri­mi­zə sə­da­qət­lə­ri möv­zu­su bə­zə­yir­di. Dör­dün­cü sə­hi­fə­də qa­lan bü­tün xır­da-pa­ra xə­bər­lər ve­ri­lir­di. Mə­sə­lən, fi­lan kol­xoz­çu qa­dın on dörd uşaq ana­sı­dır. Qəh­rə­man ana adı­na la­yiq gö­rü­lüb. Fi­lan qa­baq­cıl sa­ğı­cı­nın inə­yi iki ba­la do­ğub. Fi­lan ço­ban hər yüz qo­yun­dan iki yüz ba­la alıb. Hər­dən bu sə­hi­fə­də kəs­kin fel­ye­ton­lar da işıq üzü gö­rür­dü; şüb­hə­siz, fel­ye­ton döv­lət əhə­miy­yət­li möv­zu­da ya­zıl­mış olur­du­sa. Mə­sə­lən, fi­lan ra­yon­da mi­lis ma­yo­ru oğ­lu­na sün­nət to­yu elə­yib. Əl­bət ki, bu bia­bır­çı­lı­ğa gö­rə rüt­bə­si alı­nıb, sis­tem­dən qo­vu­lub, par­ti­ya­dan çı­xa­rı­lıb. Kom­so­mol (yə­ni, gənc­lər) qə­zet­lə­ri də yu­xa­rı­da sa­da­la­dı­ğı­mız mə­sə­lə­lə­ri gənc­lər sə­viy­yə­sin­də işıq­lan­dı­rır­dı.
Bir­dən-bi­rə, Fat­ma­nın, Sü­ze­nin yu­xu­su ki­mi So­vet­lər İt­ti­fa­qı da­ğıl­dı. Qə­zet­lər, jur­nal­lar bən­di-bə­rə­ni aşıb sel ki­mi gəl­di. Hət­ta qə­zet­lər­dən bi­ri­nin sa­hi­bi qə­ze­ti­nə heç ad da tap­ma­mış­dı. Qey­diy­yat­da so­ru­şan­da ki, "qə­ze­ti­ni­zin adı nə ola­caq?".
- Qey­diy­yat nöm­rə­miz ne­çə­dir?
- 525-ci qə­zet­siz.
- Elə ya­zın beş yüz iyir­mi be­şin­ci qə­zet.
Hə­lə o qə­zet­dən son­ra qey­diy­yat üçün, türk de­miş, növ­bə­də uzun bir quy­ruq var­dı. Mət­buat jur­na­list sa­rı­dan kor­luq çək­mir­di. Çün­kü yet­miş il so­vet dö­nə­min­də ha­mı bir-bi­rin­dən giz­li, aş­kar, im­za­lı, im­za­sız ya­zıb, bu gün üçün məşq edir­di. İn­di on­la­rın za­ma­nı gəl­miş­di, ya­zır­dı­lar. Bir-bi­ri­ni sö­yür­dü­lər. Bir-bi­ri­nin yor­ğa­nı­nın al­tı­na, ci­bi­nə, bax­ça­sı­na, box­ça­sı­na ba­xıb, qey­diy­yat apa­rıb ya­zır, qey­diy­ya­tı sa­tır, ya da çap et­di­rir­di. Hə­yat qa­zan ki­mi qay­na­yır­dı. Am­ma bu qa­zan­da is­te­dad­lı­lar da bi­şib yax­şı jur­na­list ki­mi ye­ti­şir­di. Əş­rəf on­lar­dan idi. Qə­fər ki­şi­nin yer­li­si, kənd­çi­si, dos­tu­nun oğ­lu Əş­rəf.
So­vet­lər da­ğı­lan­dan son­ra hər şey də­yiş­miş­di. Bir Qə­fər ki­şi­dən, onun hər il yay­da is­ti­ra­hət elə­di­yi "Gü­nəş­li" is­ti­ra­hət evin­dən, bir də Qə­fər ki­şi­nin üç is­ti­ra­hət yol­da­şın­dan baş­qa. Qə­fər ki­şi­yə gö­rə yol­daş­la­rı da Əş­rə­fin ya­zı­la­rı­nı oxu­yur­du­lar. Xü­su­si­lə, son za­man­lar Əş­rə­fin "ün­siy­yət mə­də­niy­yə­ti", "hör­mət və mər­hə­mət" möv­zu­sun­da yaz­dı­ğı sil­si­lə mə­qa­lə­lər on­la­rın ürə­yin­dən ol­muş­du. Qə­fə­rə de­miş­di­lər, müt­ləq Əş­rəf Sa­rı­qa­ya­lı­nı gə­tir, bi­zi ta­nış elə. Onun bö­yük gə­lə­cə­yi var. Qoy o bi­zi, biz də onu ta­nı­yaq. Özü­müz­lə go­ru­mu­za apar­ma­yaq, biz­dən də öy­rən­mə­li şey­lər çox­dur. Gə­tir gö­rü­şək.
Əş­rə­fin iş­lə­di­yi qə­ze­tin ün­va­nı­nı da, iş te­le­fo­nu­nu da tap­mış­dı­lar. Am­ma Qə­fər müəl­lim müd­rik bir el mi­sa­lı­nı çək­di, "si­fa­riş­lə həcc qə­bul olun­maz" - de­di, gə­rək özüm ge­dib gö­rü­şüm. Hal-əh­val tu­tum, də­vət edim.

* * *

- Əş­rəf, ba­la, sən bi­zim kənd­dən çıx­mış ən bö­yük adam­san.
Əş­rəf dü­şün­dü ki, bu söz­lə­rin da­lın­ca xa­hiş gə­lə­cək, ki­şi­nin sö­zü­nü ya­rım­çıq qoy­du.
- Elə de­mə, Qə­fər əmi. Mən ha­ra, bö­yük­lük ha­ra? Æur­na­list ba­ba­yam. So­vet döv­rü de­yil ha, müx­bir gö­rən­də dü­şə­lər əl-aya­ğa. İn­di bi­zi sa­yan yox­du. Xa­hi­şi­mi­zin də pul­lu adam­lar ya­nın­da bir qa­ra qə­pik­lik qiy­mə­ti yox­du.
Qə­fər ki­şi gü­lüb ba­şı­nı yır­ğa­la­dı.
- Bi­li­rəm, ay oğul, bi­li­rəm. Xa­hi­şə gəl­mə­mi­şəm.
- Ba­ğış­la, sən al­lah. Gö­züm üs­tə ye­rin var. Ata­mın dos­tu­san. Xa­hiş yox, mə­nə əmr edə bi­lər­sən.
- Yox, ay ba­la, heç əmr də elə­mə­yə gəl­mə­mi­şəm. Mən is­tə­yi­rəm sə­nin sö­zün ke­çər­li ol­sun. Sil­si­lə mə­qa­lə­lə­ri­ni oxu­mu­şam. Əx­laq, mə­də­niy­yət, mər­hə­mət, ün­siy­yət mə­də­niy­yə­ti haq­qın­da qiy­mət­li dü­şün­cə­lə­rin var. Sən bu fi­kir­lə­ri sə­pir­sən çö­lə, ve­rir­sən kü­lə­yə...
- Ney­lə­yim, Qə­fər əmi, əlim­dən gə­lən bu­dur. Çö­rə­yim bun­dan çı­xır.
- Sən on­dan bir ti­kə çö­rək çı­xa­rır­san, am­ma baş­qa bi­ri sə­nin fi­kir­lə­ri­ni gö­tü­rüb sa­lır he­ka­yə­si­nə, po­ves­ti­nə, ro­ma­nı­na, ad-san qa­za­nır.
- Ney­lə­yim, ta­le­yim be­lə imiş.
- Yox, qar­da­şoğ­lu, sə­nin ta­le­yin öz ov­cu­nun için­də, bey­nin­də, ürə­yin­də­dir. Ya­zı­çı olan­lar sən­dən ar­tıq­dı? Bir bax, dün­ya­nın ən məş­hur ya­zı­çı­la­rı əv­vəl jur­na­list­lik edib. Son­ra ke­çib ya­zı­çı­lı­ğa. Mən gəl­mi­şəm sən­dən xa­hiş elə­yim ki, il­ha­mı­nı, ürə­yi­ni, bey­ni­ni cid­di, öl­məz işə sərf elə.
Əş­rəf gü­nah­kar uşaq ki­mi Qə­fər müəl­li­mi din­lə­yir­di, sı­xı­lır­dı, ki­çi­lir­di.
- Mən­də o is­te­dad yox­du, - Əş­rəf bu söz­lə­ri yo­rul­muş, ümi­di­ni itir­miş, təs­lim ol­muş adam ki­mi de­di.
- Var! Var! - Qə­fər ki­şi bu söz­lə­ri elə qə­tiy­yət­lə de­di ki, Əş­rəf be­li­ni dü­zəl­dib Qə­fər ki­şi­nin düz göz­lə­ri­nə bax­dı. - Var de­yi­rəm sə­nə. “Sa­rı­qa­ya­lı” lə­qə­bi­ni sə­nə gö­tüz­dü­rən, yaz­dırt­dı­ran ürə­yi­nin için­də­ki o is­te­dad­dır. Zəh­mət çək, öz ürə­yi­ni pərt elə­mə, öz ürə­yi­nin zən­di­ni ya­nılt­ma. Ki­min Sa­rı­qa­ya ki­mi kən­di var? Han­sı kənd­də, han­sı şə­hər­də mə­həb­bət pi­ri var? O pir ya­dın­da­dı?
- Bə­li, bə­li, bəs ne­cə?
- Yə­qin, sən də o ağa­ca ip bağ­la­mı­san.
Əş­rəf gü­lüb ba­şı ilə təs­diq et­di.
- Kim bağ­la­ma­yıb ki?!
- Ağa­səf­lə Sü­sə­nin əf­sa­nə­si­ni bi­lir­sən?
- Yax­şı yox, be­lə də...
- Ağa­səf­lə Sü­sən hə­qi­qət­di. Əf­sa­nə de­yil. Ağa­sə­fin hə­qi­qə­ti­nin ya­nın­da Ley­li-Məc­nun əf­sa­nə­si heç nə­di. O Ley­li­siz Məc­nun idi.
- O ağac du­rur hə­lə...
- Du­rur. Bi­lir­sən ki, o ağa­cı mən ək­mi­şəm.
- Yox, bil­mir­dim.
- Ək­mə­mi­şəm ey... Ağa­sə­fi dəfn elə­yən­də daş yox idi üs­tü­nə dö­şə­mə­yə. Heç ağac da kə­sib yon­ma­mış­dı­lar. Mən­dən baş­qa heç kə­si yox idi. Mən bir ağac bu­da­ğı kə­sib baş da­şı ye­ri­nə bas­dır­dım. Bir vaxt gör­düm ki, ağac elə-he­lə ba­şı aşa­ğı gö­yə­rib. Ara­da su ver­dim. Gö­yər­di qalx­dı. Bu­daq­la­rı üs­tdən aşa­ğı uza­nan qə­ri­bə bir ağac ol­du. Qə­bi­ris­tan­lıq düz­lən­di. Bir Ağa­sə­fin qəb­ri qal­dı, bir də o pir ol­muş ağac. - Əl­bət ki, mən qəb­rin üs­tü­nü gö­tür­düm.
- Qə­fər müəl­lim, har­da qa­lır­san?
- Bi­li­rəm, vax­tın az­dı, ge­di­rəm. "Gü­nəş­li" is­ti­ra­hət evin­də­yik. Or­da sə­nin yax­şı oxu­cu­la­rın var. Sə­ni gör­mək is­tə­yir­lər! Mən lov­ğa­lan­dım ki, yer­lim­dir, de­yə­rəm gə­lər. Ta­nış olar­sı­nız.
- Ba­ğış­la, Qə­fər əmi, qə­ze­tə, nöm­rə­yə tə­ci­li ma­te­rial ver­mə­li­yəm.
- İn­di yox, bu həf­tə­nin al­tın­cı gü­nü, sa­at iki­də sə­ni göz­lə­yə­cə­yik. Gəl­sən, şad ola­rıq. Ka­fe­də ha­zır­lıq da gö­rə­cə­yik.
- Müt­ləq gə­lə­cə­yəm, müt­ləq, sağ ol, Qə­fər əmi.
Əş­rə­fin ağ­lı, ürə­yi elə bil il­lə­rin yu­xu­sun­dan ayıl­mış­dı. Özü öz içi­nə sığ­mır­dı. Onun için­də özün­dən, bo­yun­dan, bə­də­nin­dən bö­yük bir Əş­rəf oyan­mış­dı. Onu özü də ta­nı­ma­dı­ğı bir Əş­rəf ye­ri­dir­di. Ba­şı­nı dik tut­muş­du, qə­ti, hökm­lü ad­dım­lar­la irə­li­lə­yir­di. Si­nə­si özün­dən qa­baq­da ge­dir­di. Əs­lin­də, ayaq­la­rı kə­na­ra çə­ki­lib ona yol ve­rir­di.
Qə­fər müəl­lim bir qə­dər onun ar­xa­sın­ca bax­dı. Gü­lüm­sü­nüb "hə, gə­lə­cək­sən, qar­da­şoğ­lu, müt­ləq gə­lə­cək­sən" - dü­şün­dü. Qə­fər ki­şi ağ xa­lat­lı çaypay­la­yan oğ­la­na əli ilə "gəl" işa­rə­si et­di.
- Ba­la, ça­yı­nın pu­lu­nu çıx. Ça­yın bu gö­zəl bul­va­ra ya­ra­şan çay­dı. Sağ ol! Xır­da­lar qal­sın!

* * *

1937-ci ilin ya­ğış­lı bir pa­yız ax­şa­mı idi. Sü­sən yu­xu­ya get­miş­di. Sə­lim ki­şi uşa­ğı oyat­ma­maq üçün Xa­nı­ma ya­xın­la­şıb pı­çıl­tı ilə de­di:
- Bun­lar gə­lib çıx­ma­dı. Uşa­ğın üst pal­ta­rı­nı, bəl­kə, çı­xar­da­san? Tər­li­yə­cək. Çö­lə çı­xan­da so­yuq olar.
- İn­di gə­lər­lər. Oyan­sa ağ­la­yar. Qoy yat­sın. Ta­ma­şa qur­tar­mış olar. İn­di gə­lib çı­xar­lar. Hə­və­sə bax da... Kör­pə uşa­ğı qon­şu­ya ve­rib teat­ra ge­dir­lər.
- Bun­lar üçün uşaq elə bil oyun­caq­dı. Al­lah bun­la­ra gül ki­mi öv­lad ve­rib. Gün­düz qo­yub işə ge­dir­lər, ax­şam da be­lə; ta­ma­şa­ya ge­dib­lər. Bu oxu­muş­lar üçün uşa­ğın bir qu­ruş­luq qiy­mə­ti yox­du. Qo­ya­san boş-boş da­nı­şa­lar, bə­zə­nib gə­zə­lər.
- Ay ki­şi, ca­van­dı­lar da...
- Biz ca­van ol­ma­mı­şıq?!
- Bi­zə nə olub? Elə in­di də ca­va­nıq da... Sən də sə­nət tap­dın özü­nə.
- Sə­nə­ti­mə nə olub, ən məş­hur pa­paq­çı­yam. Pa­paq ti­kib qo­yu­ram adam­la­rın ba­şı­na, olur­lar ki­şi.
- Bəl­kə, özün də o pa­paq­lar­dan bi­ri­ni ba­şı­na qo­ya­san - ki­şi­nin ya­nı­nı çim­dik­lə­yir - hıy... öz uşa­ğı­mı­za ba­xaq, hıy...
- Töv­bə, töv­bə... Ge­cə­nin bu vax­tı mə­ni... qı­zış­mı­san? Al­lah ver­mi­yən­də zor­nan ol­mur ki, qis­mət baş­qa şey­di. Odu ey... Ve­rib qəd­ri­ni bil­mi­yən­lər. Uşaq ata-ana üzü gö­rür ki...
Hə­yət­də ayaq səs­lə­ri eşit­di­lər. Xa­nım pən­cə­rə­dən bax­dı, Sə­lim qa­pı­ya get­di.
- Gəl­di­lər, axır ki...
Xa­nım onu əli­nin işa­rə­si ilə sax­la­dı. Bar­ma­ğı­nı do­da­ğı­nın üs­tü­nə qo­yub sus­ma­sı­na işa­rə elə­di. Ki­şi onun ya­nı­na qa­yı­dıb:
- Nə olub?
- Aç­ma qa­pı­nı, me­şin şap­ka­lı­lar­dı. Or­da-bur­da bir söz da­nış­ma­mı­san ki?
- Ha­şa hey­vər... Al­lah elə­mə­sin, Xa­çik kö­pə­yoğ­lu çox­dan­dı dü­ka­nı­ma göz di­kib. Bəl­kə, mən­dən ya­zıb?
- Vaşş... Evi­miz yı­xıl­dı. Özü­mü­zü yat­mış­lı­ğa vu­raq. - Elə bu an­da qon­şu­nun qa­pı­sı dö­yül­dü. Səs çıx­ma­dı. Bir də dö­yül­dü.
- Bəl­kə, de­yim ta­ma­şa­ya ge­dib­lər? - Sə­lim pı­çıl­da­dı.
- Qur­ba­ğa ki­mi ila­nın ağ­zı­na özün gi­rir­sən?
- Bəl­kə, de­yim uşaq biz­də­di?
- Di­li­ni qar­nı­na qoy! Olar bu top-tü­fəng­lə uşaq­dan ötə­ri gə­lib­lər? Sus!
E­lə bu za­man on­la­rın qa­pı­sı dö­yül­dü. Ki­şi­ni əs­mə tut­du.
- Öyü­müz yı­xıl­dı, ar­vad.
- Sı­rıx­lı­nı çı­xar, qoy elə bil­sin­lər ki, yu­xu­dan oyan­mı­san. Al­lah kə­rim­di. Bi­bi­hey­bə­tə nə­zir de­yi­rəm. Qorx­ma. Al­la­ha tə­vək­kül. Aç qa­pı­nı. Biss­mil­la­hür­rəh­ma­nir­rə­him.
Qa­pı bir də dö­yül­dü. Sə­lim üst pal­ta­rı­nı so­yu­nub qa­pı­ya ya­naş­dı.
- Kim­di?
- Aç!
Sə­lim ki­şi qa­pı­nı aç­dı. Me­şin pen­cək­li, me­şin şap­ka­lı bir oğ­lan da­yan­mış­dı. Şap­ka­sı­nın alın ye­rin­də ul­duz var­dı.
- Xoş gəl­mi­siz, - de­di, - yat­mış­dıq.
- Qon­şu­nuz har­da­dı?
- Ta­ma­şa­ya ge­dib­lər, in­di­lər­də gə­lər­lər.
- Çox yax­şı. İn­di qa­pı­nı ört! Get yat!
- Baş üs­tə, - de­di. - İs­tə­di de­sin ki, on­la­rın uşa­ğı biz­də­di. Oğ­lan ona da­nış­ma­ğa aman ver­mə­di.
- Get yat! - de­di, qa­pı­nı çə­kib ört­dü.
Baş üs­tə! - Sə­lim bu sö­zü ör­tül­müş qa­pı­ya baş əyib de­di. Bar­maq­la­rı­nın ucun­da Xa­nı­ma ya­naş­dı. - Ar­vad, ge­dək ya­taq, qoy elə bil­sin­lər yat­mı­şıq.
- Sə­lim, səs sal­ma, gö­rək nə mə­sə­lə­di?
- Bil­mir­sən, nə mə­sə­lə­di?
- Bi­li­rəm ey, qoy gö­rək da...
- Gəl uşa­ğı elə bu baş­dan ve­rək on­la­ra.
- Də­li­sən? De­yər­lər be­lə ya­xın­san ola­ra, uşa­ğı si­zə eti­bar eli­yir­lər? Bi­zi də ola­ra qoş­sun­lar?
- Hə, düz de­yir­sən, bəs on­da ney­lə­yək?
- Gö­rək da... Al­la­ha tə­vək­kül. Al­lah bi­zi bu bə­la­dan qur­ta­rar, in­şal­lah, nə­zir de­mi­şəm. Yu­si­fi qu­yu­dan çı­xar­dan Al­la­hım bi­zi də qur­ta­rar.
Bu za­man hə­yət­də səs­lər eşi­dil­di.
- Və­tən­daş Əbi­lov­du?
- Bə­li.
- Siz də Şah­su­va­ro­va­sız?
- Bə­li.
- Gö­zəl fa­mi­li­ya­nız var. Yı­ğı­şın ge­dək.
- Ha­ra?
- Gəz­mə­yə. Siz kon­tur­alar bi­zim ida­rə­yə “də­niz qı­ra­ğı” de­yir­si­niz. “Də­niz qı­ra­ğı­na” ge­də­cə­yik, tə­miz ha­va­ya.
Ə­bi­lo­vun sa­kit sə­si eşi­dil­di.
- Nə yı­ğı­şa­ca­yıq... dər­zi­yə de­di­lər yı­ğış, iy­nə­si­ni sanc­dı ya­xa­sı­na.
- Dər­zi siz de­yil­si­niz. Dər­zi qon­şu­nuz­dur, pa­paq ti­kir. Siz kon­tu­ra­sız. Siz şey­ta­na pa­pış ti­kir­siz. Or­da-bur­da hö­ku­mə­tin əley­hi­nə da­nı­şır­sı­nız. Ge­dək, bur­juy qa­lıq­la­rı.
Səs­lər uzaq­laş­dı. Sə­lim də­rin bir nə­fəs al­dı.
- Bah aton­nan. Bun­lar mə­nim pa­paq­çı ol­du­ğu­mu da bi­lir­lər­miş. Gör ey. Gö­zü­mü­zün qa­ba­ğın­da, qu­la­ğı­mı­zın di­bin­də vraq na­rod ya­şa­yıb, xə­bə­ri­miz ol­ma­yıb ey... Bun­dan son­ra ki­mə ina­na­san?
- Ay ki­şi, nə bi­lə­sən?
- Kəs sə­si­ni! Az qa­la get­miş­dik əl­li-ayaq­lı. Sən Ham­bal Hə­sə­nin qı­zı­san. Gör sə­nə bir söz de­yir­lər? De­məz­lər, çün­kü sən əsil pro­le­tar­san. Bun­lar kont­ura­dı, bur­juy­du. Uşa­ğı üs­tü­mü­zə atıb o tya­tır sə­nin, bu ki­no... - bir­dən Sə­lim sus­du - Xa­nım, uşa­ğı ney­lə­yə­cə­yik?
- Sax­la­yaq. Kör­pə­di. Hə­lə gə­lən Nov­ruz­da üç ya­şı ola­caq. Sa­kit uşaq­dı.
- Tu­fu... töv­bə, töv­bə, vraq na­ro­dun uşa­ğı­nı sax­la­ya­caq­san? Kön­lü­nə Si­bir dü­şüb? Adın da əla­dı - Xa­nım. Gör­dün Şah­su­va­ro­va fa­mi­li­ya­sın­dan ne­cə xoş­la­rı gəl­di? Xa­nım ha, xa­nı­ma bax. Ka­sıb iti­nin adı­nı “gü­müş” qo­yar. Ham­bal Hə­sə­nin qı­zı Xa­nım.
- A ki­şi, hə­mi­şə­lik de­mi­rəm ki, qoy hay-küy yat­sın, son­ra gö­rək səs­siz bir ya­na ötü­rək.
- Bax ha, - Sə­lim se­vin­cək, - gör heç ya­dı­ma dü­şür­mü? Ay qız, mə­nim da­yım qı­zı Gül­za­rı ta­nı­mır­san?
- Ni­yə ta­nı­mı­ram!
- Ye­tim­xa­na­nın mü­di­ri­di. Ve­rək ye­tim­xa­na­ya.
- Am­ma qə­şəng uşaq­dı ey, Sə­lim, hı?..
- Töv­bə, töv­bə, mə­ni höv­sə­lə­dən çı­xart­ma.
- Yax­şı, hirs­lən­mə... nə de­yib ve­rə­cə­yik?
- De­yək tap­mı­şıq, sa­hib çı­xan yox­du. Adı­nı biz qoy­mu­şuq Sü­sən, fa­mi­li­ya­sı­nı da özü nə ya­zır-yaz­sın.
- Bəl­kə, qa­yı­dıb gəl­di­lər, bir-iki gün göz­lə­yək.
Sə­lim fik­rə get­di. Bir az sus­du.
- Nə de­yi­rəm, bir-iki gün göz­lə­yək, uşa­ğı çö­lə-ba­yı­ra çı­xar­ma. İn­di­yə­cən ge­dən­lə­rin qa­yıt­dı­ğı­nı gör­mü­sən?
- Yox. Am­ma gə­nə göz­lə­yək.

* * *
Fat­ma xa­nım sə­sə oyan­dı. Gö­zü­nü aç­dı, ba­şı­nın üs­tün­də Sü­zen xa­nı­mı gör­dü. Gü­lüm­sün­dü, ge­cə­ki əh­va­la­tı xa­tır­la­dı, si­fə­tin­də­ki tə­bəs­sü­mün ye­ri­ni do­nuq, so­yuq bir ifa­də al­dı. Sü­zen xa­nım gü­lüm­sün­dü:
- Sa­ba­hı­nız xe­yir. De­yə­cək­siz ki, bu ar­vad ge­cə ba­şı­ma oyun açır, sə­hər də yat­ma­ğa qoy­mur.
- Yox, ay qız, yox - Fat­ma qal­xıb ye­rin­də otur­du - yox, hər vax­tın xe­yir. Yax­şı elə­din oyat­dın.
- De­dim sə­hər ye­mə­yi­nə ge­ci­kər­sən. Ac qa­lar­san.
- He­lə­mi? - Fat­ma cəld qal­xıb ge­yin­mə­yə baş­la­dı.
- Da­rıx­ma, vax­ta bir az var. De­dim ge­yin, bir az hə­yət­də gə­zək. Ya­ğış kə­sib, kü­lək də yox­du. Kü­lək ol­ma­yan­da Ab­şe­ron­da gö­zəl ha­va olur; saf, şi­rin.
- Bu sa­at əl-üzü­mə su vu­rum, qal­xaq.
Az son­ra on­lar hə­yət­də idi­lər. Əv­vəl hə­yə­tin or­ta­sın­da­kı fəv­va­rə­nin ba­şı­na səs­siz-sə­mir­siz do­lan­dı­lar. Son­ra hə­yə­tin kün­cün­də­ki iki nə­həng ləz­gi pa­pa­ğı­na ox­şa­yan ən­cir ağac­la­rı­na ya­naş­dı­lar. Sü­zen ağac­la­rın qar­şı­sın­da da­yan­dı.
- Sa­lam. Bu Fat­ma xa­nım­dı, tə­zə gə­lib. Ta­nış olun.
- Al­lah sə­ni gül­dür­sün, ay Sü­zen. Çox qə­ri­bə in­san­san.
- Mən hər sə­hər bun­la­ra də­yi­rəm. Bun­lar­la da­nı­şı­ram, hal-əh­val tu­tu­ram. On­lar gö­rür, eşi­dir, ra­zı­lıq­lar bil­di­rir­lər. - Bu za­man har­dan­sa əsən meh yar­paq­la­rı tit­rət­di. - Bax, gö­rür­sən? Tər­pən­di­lər, gör­dün?
Son­ra bir müd­dət be­lə­cə üz-üzə da­ya­nıb sus­du­lar. Fat­ma ça­lış­dı ki, fik­ri­ni cəm­lə­yib də­ni­zin sə­si­ni eşit­sin. Axı ne­cə eşi­dəy­di, in­di də­ni­zin sə­si gəl­mir­di.
- Gəl­mir...
- Nə gəl­mir?
- Də­ni­zin sə­si. Ge­cə eşi­dir­dim, in­di sə­si gəl­mir.
- Də­niz uzaq­dı. Gün­düz­dü. Də­niz­lə bu­ra­nın ara­sın­da o qə­dər səs­lər var ki, ke­çib gə­lə bil­mir. Fat­ma, mən heç be­lə da­nış­qan de­yil­dim. Sən xo­şu­ma gəl­mi­sən. Qu ki­mi yün­gül, na­zik ipək Şə­ki kə­la­ğa­yı­sı­na ox­şu­yur­san. Ağ ye­lən­li, yum­şaq, meh­ri­ban kə­la­ğa­yı­ya. Mən dün­ya­ya gə­lən­dən nə ata gör­mü­şəm, nə ana. Nə də dos­tum, rə­fi­qəm var. Özüm də it ki­mi ha­mı­ya çəm­ki­ri­rəm. Ney­lə­yim, ha­mı mən­dən qa­çır. Ki­mi qor­xur, ki­mi iy­rə­nir. Ye­mək­xa­na­da da ya­nım­da otu­ran ol­mur. Qa­lır bu iki ən­cir ağa­cı. Bun­la­rın da əla­cı yox­dur. Qa­ça bil­mir. Sən də qa­ça­caq­san.
- Boy... ni­yə?
- Nə bi­lim. Bi­ri de­yə­cək er­mə­ni­di, bi­ri de­yə­cək cu­hud­du, bi­ri de­yə­cək adam­ye­yən­di. Bi­ri de­yə­cək ba­ba­ya­ğa­dı.
- O sü­pür­gə­yə mi­nən ba­ba­ya­ğa?
- Hə...
- Qa­dan alım ay Sü­zən, ver sü­pür­gə­ni mi­nim ge­dim Ame­ri­ka­ya də­yim, nə­vəm As­la­nı gö­rüm, o tur­şu­muş ca­nı­nı iy­nə­yim, öpüm, qı­dıq­la­yım, gə­lim.
- Fa­tış, sə­nin cın­dır ca­nın­da nə­lər var­mış?!
- Fa­tış yox, Fat­ma.
- Sü­zən yox, Sü­zen, - bi­na­dan zəng sə­si gəl­di - ye­mə­yə ça­ğı­rır­lar.
- Mən hə­lə ac­ma­mı­şam.
- Bir az­dan zəng ça­lı­nan­da Pav­lo­vun it­lə­ri ki­mi aca­caq­san, qa­ça­caq­san. Ye­mə­yə ge­dək. Mə­nə bu baş­dan de, or­da pərt ol­ma­yım. Mən­nən otur­maq is­tə­yir­sən?
- Hə... ne­cə bə­yəm?
- Mən mü­di­ri ta­nı­yı­ram. O is­tə­yə­cək ki, sə­nə ay­rı­ca qul­luq olun­sun. Bö­yük­lə­rin qo­hum­la­rı­nı çox se­vir. Sən na­zir ma­vi­ni­nin ana­sı­san axı.
- Ay Sü­zen, bəs­di mə­nə sa­taş­dın.
Ye­mək­xa­na ge­niş, işıq­lı bir zal idi. Ma­sa­lar dördadam­lıq idi. Za­lın kün­cün­də ki­çik bir ma­sa di­va­ra söy­kən­miş­di. Sü­zen o ma­sa­ya doğ­ru get­di. Ma­sa­nın ar­xa­sın­da yal­nız bir stul var­dı. Sü­zen ağ plas­mas stul­lar­dan bi­ri­ni gö­tü­rüb ma­sa­nın o bi­ri ba­şı­na qoy­du.
- Hə, bu da sə­nin ye­rin.
Or­ta boy­lu, do­lu, da­ha doğ­ru­su, də­yir­mi bir adam gör­kə­mi­nə, bo­yu­na ya­raş­ma­yan bir çe­vik­lik­lə za­la gir­di. Ye­mək­xa­na­nın tən or­ta­sın­da da­yan­dı. Əl­lə­ri­ni ba­şı üzə­ri­nə qal­dı­rıb əl çal­dı. Üç yüz alt­mış də­rə­cə fır­la­nıb gur səs­lə:
- Diq­qət! Diq­qət! - de­di, - bu gün res­pub­li­ka­mı­zın, öl­kə­mi­zin çox məş­hur bir ai­lə­si­nin ağ­bir­çə­yi oca­ğı­mı­za gə­lib, ai­lə­mi­zin üz­vü olub. Özü bu sa­kit mə­kan­da ya­şa­ma­ğı se­çib. Bi­zi şə­rəf­lən­di­rib. Fat­ma xa­nım Məm­məd­li­ni al­qış­la­yaq.
Ha­mı əl çal­dı. Fat­ma xa­nım qal­xıb baş əy­di. Də­yir­mi adam ey­ni cəld hə­rə­kət­lə Fat­ma xa­nı­ma ya­naş­dı.
- Mə­nim adım Zöh­rab müəl­lim­di. Bu­ra­nın mü­di­ri­yəm. O baş­da si­zə yer ha­zır­la­mı­şıq. Ota­ğı­nı­zı da bu gün də­yi­şə­cək­lər.
- Zəh­mət çək­mə­yin, sağ olun. La­zım de­yil.
- Ba­şa düş­mə­dim, Fat­ma xa­nım.
- Mən elə bur­da otu­ra­ca­ğam. Sü­zen xa­nım­la da bir otaq­da qa­la­cam.
- Biz­dən in­ci­mi­siz?
- Xeyr, xeyr, Al­lah elə­mə­sin. Biz Sü­zen xa­nım­la köh­nə rə­fi­qə­lə­rik. Gö­rüş­mü­şük.
- Yox əşi, al­qış­lar, - əl ça­lır, - ağ­la­gəl­məz bir dost­luq, al­qış­lar. Si­zə nuş ol­sun!
Ye­rin­də bu­rul­ğan ki­mi fır­la­nıb ye­mək­xa­na­dan çıx­dı. Fat­ma ya­lan da­nış­dı­ğı­na qıp­qır­mı­zı ol­muş­du. Üzü od tu­tub ya­nır­dı. Ya­naq­la­rı­nı ovuc­la­rı­nın için­də tu­tub ya­la­nı­nın qı­zar­tı­sı­nı göz­lər­dən giz­lə­dir­di.
Sü­zen so­yuq­qan­lıq­la ba­şı­nı bu­la­dı:
- Ay qız, fi­kir ver­mə, çö­rə­yi­ni ye.
Ye­mək­xa­na­da boş­qab­la­ra eh­ti­yat­la to­xu­nan çən­gəl-qa­şıq çıq­qıl­tı­sın­dan baş­qa heç nə eşi­dil­mir­di.
Sa­rı­qa­ya­lı­lar kən­di "Də­li" ça­yın üs­tün­də yer­lə­şir­di. Ça­yın ya­ta­ğı kən­din sə­viy­yə­sin­dən beş-al­tı metr aşa­ğı­da idi. Çay kən­din için­dən do­la­na-do­la­na keç­sə də, or­dan su gö­tü­rən ol­mur­du. Çay yay­da oğ­lan­la­rın, ki­şi­lə­rin ha­ma­mı idi, hay-küy­süz yer­lə­rin­də tən­ha­lıq se­vən ca­van­lar ba­lıq tut­maq bə­ha­nə­si ilə su­ya qar­maq atır, öz­lə­ri isə xə­ya­lı­nın qa­nad­la­rın­da ar­zu­la­rı­nın ya­şa­dı­ğı ye­rə uçur­du­lar. Kən­din əsas su­yu ça­yın dağ­dan en­di­yi yer­dən ana arxla gə­lir­di. Arx Sa­rı­qa­ya­lı­la­ra ki­mi iki kənd­dən ke­çir­di. Bu çox da bö­yük ol­ma­yan arx üç kən­din əkin-bi­çi­ni­ni, hə­yət, ba­ca­sı­nı, bax­ça­sı­nı tə­min edir­di. Da­ğın ətə­yi­nə, ar­xın baş­lan­ğı­cı­na ki­mi kənd­lə­rin ara­sın­da ar­xın sa­hə­si bö­lün­müş­dü. Kənd­lər də öz sa­hə­si­ni ai­lə­lə­rin ara­sın­da böl­müş­dü. Ar­xın ya­ta­ğı bir yaz qa­ba­ğı, bir də pa­yız­da çö­kün­tü­dən, lil­dən-pal­çıq­dan qa­zı­lıb tə­miz­lə­nir­di. Bu ar­xın imə­ci­lik­lə, çay bo­ğa­zı de­yi­lən ye­rə ki­mi qa­zıl­ma­sı, üç pa­ra kən­din su prob­le­mi­nin həl­li Mir­zə Hü­seyn bə­yin rəh­bər­li­yi ilə ol­muş­du.
So­vet hö­ku­mə­ti Mir­zə Hü­seyn bə­yi, qar­daş­la­rı­nı, ba­cı­la­rı­nı sür­gün elə­di. Bə­yin ki­çik oğ­lu Ağa­səf yad­dan çı­xıb xa­la­sı­gil­də qal­dı. O ge­cə xa­la­sı oğ­lu Sa­leh onu qo­naq apar­mış­dı. Kən­də bəy­dən iki ya­di­gar qal­dı. Bi­ri hər gün bir ar­pa bo­yu bö­yü­yən Ağa­səf idi, o bi­ri də üç pa­ra kən­di ke­çib ge­dən ana arx. So­ve­tin gün­də bir qa­nu­nu çı­xır­dı. Bə­zi­lə­ri ye­ri­nə ye­ti­ri­lir­di, bə­zi­lə­ri yox. Am­ma Mir­zə Hü­seyn bə­yin ana arxla bağ­lı üç kənd­də qoy­du­ğu ya­zıl­ma­mış qa­nun il­lər­di hər yaz, hər pa­yız səs­siz-sə­mir­siz ye­ri­nə ye­ti­ri­lir­di. Hət­ta son­ra ar­te­zian qu­yu­su da qa­zıl­dı. Kən­din iç­mə­li su mə­sə­lə­si həll olun­du. İç­mə­li su­yun yü­kü ar­xın boy­nun­dan gö­tü­rül­dü. Am­ma ar­xa, onun qo­run­ma­sı­na mü­na­si­bət də­yiş­mə­di. Əs­lin­də, bu, ar­xa yox, elə Mir­zə Hü­seyn bə­yin xalq ara­sın­da, yad­daş­lar­da qa­lan xa­ti­rə­si­nə hör­mət idi, ona mü­na­si­bət idi qo­ru­nub in­di­yə ki­mi sax­lan­mış­dı. Ağa­sə­fin üzü­nə də kənd­də bü­tün qa­pı­la­r açıq idi, hər evin süf­rə­sin­də Ağa­sə­fin qar­şı­sı­na ürək­lə qo­yu­la­caq do­lu bir boş­qab var­dı. Doğ­ru­dur, Ağa­sə­fin uca ­boy­lu, ya­ra­şıq­lı ol­ma­sı bə­zi tay-tuş­la­rı­nı qı­cıq­lan­dı­rır­dı. Am­ma onun açı­qü­rək­li­li­yi, pak­lı­ğı, uşaq ki­mi sa­də­lövh­lü­yü, la­zım olan hər yer­də can­la-baş­la ça­lış­ma­sı, kö­mə­yi qı­ğıl­cım­la­rın üs­tü­nə su sə­pir­di.
Kol­xo­zun mə­də­ni mər­kə­zi ida­rə idi. Kol­xoz ida­rə­si. Onu da de­yim ki, o za­man kən­də kol­xoz de­yir­di­lər. Əs­lin­də, bu, ru­sun iki sö­zü­nün ix­ti­sar­la bir­ləş­mə­sin­dən əmə­lə gəl­miş­di: "kol­lek­tiv­no­ye xoz­yaystvo". Kol­lek­tiv­dən "kol" gö­tür­müş­dü­lər, "xoz­yaystvo"­dan "xoz". Ol­muş­du kol­xoz. Çox adam heç bu­nun mə­na­sı­nı bil­mir­di. İda­rə­nin ən yax­şı ota­ğın­da kol­xoz səd­ri otu­rur­du. Bir bö­yük otaq da var­dı, or­da ic­las­lar olur­du. Bi­rin­də tibb mən­tə­qə­si idi. Or­da da Elim dok­tor otu­rur­du. Elim dok­to­run nər­di də var­dı, do­mi­no­su da, da­ma­sı da. Özü də bi­cin bi­ri idi, ba­xır­dı və­ziy­yə­tə: ca­van­lar çox olan­da ra­dio­sun­da bir oyun ha­va­sı ta­pır­dı, qo­ca­lar yı­ğı­şan­da bir mu­ğa­mat ta­pıb ana­la­rı­nı ağ­la­dır­dı.
Əş­rəf boy­nun­da ağ­rı hiss elə­di. Qə­lə­mi ka­ğı­zın üs­tü­nə qoy­du. Di­var saa­tı­na bax­dı. Ge­cə sa­at üçün ya­rı­sı idi. Gər­nə­şib be­li­ni dü­zəlt­di. Ba­şı­nı so­la, sa­ğa fır­la­yıb boy­nu­nu ov­xa­la­dı. "Qə­fər ki­şi də elə bi­lir əsər yaz­maq dım-dım hal­va­sı­dı. Otur­dun yaz­dın, ol­dun ya­zı­çı, ay hay - axı bu yaz­dıq­la­rı­mın Av­ro­pa, Ame­ri­ka, Türk­mə­nis­tan, lap elə Azər­bay­can oxu­cu­su­na nə dəx­li var? On­la­rın nə­yi­nə gə­rək­di ki, Sa­rı­qa­ya­lı­lar kən­di har­da­dı? Ana arx be­lə get­di, ar­te­zian be­lə gəl­di. Otur­mu­şam, ge­cə üçün ya­rı­sı­dı, ba­şım çat­ta­yır. Hə­lə heç nə de­mə­mi­şəm. Əs­lin­də, əh­va­lat Sü­sə­nin kən­də gəl­mə­sin­dən baş­la­yır. Ada­ma de­yər­lər elə or­dan da baş­la da...".
İn­di­ki ki­mi gö­zü­mün qa­ba­ğın­da­dı. Kö­pək qı­zı elə bil od gey­miş­di. Ya­na-ya­na gə­lir­di. İda­rə­nin qa­ba­ğın­da qar­ğa-quz­ğun ki­mi qı­rıl­da­şan ca­maa­tın sə­si bir­dən xırp kə­sil­di. Elə bil qur­ba­ğa gö­lü­nə daş at­dın. Mi­li­so­ner Mus­ta­fa elə bil la­lə lə­çək­lə­rin­dən don gey­miş bir gö­zə­li gə­ti­rir­di. Qız elə bil ne­çə il­lər həs­rət ol­du­ğu doğ­ma evi­nə gə­lir­di. Gü­lür­dü, bu elə-be­lə gü­lüş de­yil­di. Sa­çın­dan, göz­lə­rin­dən, kirp­ik­lə­rin­dən, ya­na­ğın­da­kı ba­tıq­dan, ye­ri­şin­dən se­vinc ya­ğır­dı. Adam elə bi­lir­di, gə­lib ha­mı­nı bir-bir qu­caq­la­yıb öpə­cək. Mi­li­so­ner Mus­ta­fa ha­mı ilə sa­lam­laş­dı. Elim dok­to­run ya­nı­na get­di. Gö­rüş­dü­lər. Qı­zın haq­qın­da nə isə da­nış­dı­lar. Elim qı­za ota­ğı gös­tər­di. Qız ora keç­di, özü isə Mus­ta­fa­nın qo­lu­na gi­rib yo­la sal­maq üçün hə­yə­tə en­di. Mus­ta­fa ha­mı gö­rə-gö­rə baş bar­ma­ğı ilə şə­ha­dət bar­ma­ğı­nı bir-bi­ri­nə sür­tüb, “pul ver” işa­rə­si elə­di. Mi­li­so­ner Mus­ta­fa­nın lə­qə­bi “Ma­nat Mus­ta­fa” idi. Bi­ri­nə sa­lam ve­rən­də də ma­nat alır­dı, sa­la­mı­nı al­dı­ğın­dan da bir ma­nat alır­dı, ar­tıq ver­sən gö­tür­məz­di. Elim gül­dü, əli­ni ci­bi­nə sal­dı.
- Sə­nə bu də­fə üç­lük dü­şür, bu cür hə­diy­yə...
Mus­ta­fa onun sö­zü­nü ya­rım­çıq kəs­di.
- Oha... sax­la... bo­ğa­zın­da qa­lar. Mə­nim ma­na­tı­mı ver. Özün də eh­ti­yat­lı ol.
- Nə olub ki.
- Bu sir­di. Am­ma de­yim. Qu­la­ğı­nı gə­tir, - Eli­min qu­la­ğı­na nə isə pı­çıl­da­dıq­ca, Eli­min göz­lə­ri bə­rə­lir­di. Ağ­zı açı­lı qal­mış­dı.
- Yox əşi!!
Mus­ta­fa öz üzü­nə bir şa­pa­laq vur­du.
- Bu öl­sün! Şəx­si iş­dən özüm oxu­mu­şam. Am­ma bax ha... bir daş alt­da, bir daş üs­tə, ma­na­tı­mı gö­rüm.
- Bur­da nə qə­dər qa­la­caq?
- Hər şey yax­şı ol­sa, iki il. Özüm də gə­lib də­yə­cə­yəm. Hər həf­tə mə­nə mə­lu­mat ve­rə­cək­sən.
- Ol­du. Qı­zın adı nə­di?
- Sü­sən, Sü­sən xa­nım. Sə­nə­ti dər­zi­lik­di. Or­da şəf­qət ba­cı­sı iş­lə­yib.
- Bi­lir da?..
- Hə, iki il iş­lə­yib, yə­qin ki, bi­lir, zi­rək qız­dır, ça­lış yo­la ver.
- Bu da sə­nin ma­na­tın, al. Qə­rib adam­dı. Hey­van-zad de­yi­lik ki... yo­la ve­rə­rik.
- Də­və gör­dün, gör­mə­dim. Mən sə­nə heç nə de­mə­mi­şəm ha...
- Ba­şa dü­şü­rəm ey... ni­ga­ran ol­ma, ba­şa düş­mə­yən­lə­ri də ba­şa sa­la­ram.
- Ay sağ ol, hə­lə­lik.
Ge­cə ke­çir, sə­hər ya­tıb qa­la­ram. Bü­tün o olan­lar ki­no len­ti ki­mi gö­zü­mün qa­ba­ğın­dan ke­çir. Am­ma ro­man, po­vest, əsər, gör­dük­lə­ri­mi qə­lə­mə al­maq de­yil. Çer­nı­şevs­ki de­yir ki, "is­te­dad hə­yat­la bə­dii əsər ara­sın­da­kı "mə­sa­fə"­dir”. Yə­ni, o mə­sa­fə öl­çü­nü keç­mə­mə­li­dir. Nə hə­ya­ta çox ya­xın, nə də hə­yat­dan çox uzaq, qə­dərin­də ol­ma­lı­dır. Bu zəh­ri­ma­rın qə­də­ri­ni ne­cə bi­lə­sən axı? Kim bi­lir axı bu­nu, ne­cə öl­çüm, kim öl­çə­cək mə­nim is­te­da­dı­mı? Bi­zim tən­qid­çi­lə­rin hə­rə­si­nin öz met­ri var. Heç bi­ri­nin də öl­çü­sü bir-bi­ri ilə düz gəl­mir. Cə­hən­nə­mə gəl­sin. Qə­fər ki­şi de­yir, bi­zim kənd­dən çı­xan ye­ga­nə bö­yük ada­mam. Heç ol­ma­sa cəhd elə­yim, alın­mı­yan­da alın­ma­sın. Yox, gə­rək fik­ri­mi cəm­lə­yim, ya­dı­ma sa­lım, dü­şü­nüm, Qə­fər ki­şi ilə da­nı­şım, bil­dik­lə­ri­ni da­nış­sın. Son­ra gö­rüm nə ya­za bi­li­rəm. Ge­cə keç­di, ya­tım. Ge­cə­nin xey­rin­dən sa­ba­hın şə­ri yax­şı­dır - de­yib­lər, ya­tım.

davamı