DRAMA, DÖRD MӘСLİSDӘ
ӘFRADİ-ӘҺLİ-MӘСLİS
M ә һ ә m m ә d a ğ a--kәnd müәllimi, cavan oğlan, rus paltarında.
N a m a z--onun nökәri.
Q u r b a n ә l i, N i y a z ә l i, A ğ a k i ş i, H a c ı A b d u l l a--kәndin mütәşәxxis adamları, 40 vә 50 yaşında, çöl libasında.
K o x a--kәndin yüzbaşısı.
Ö m ә r--Hacı Abdullanın böyük oğlu, oxumuş cavan, çәrkәzi libasda.
V ә l i--Hacı Abdullanın kiçik oğlu.
Ә Һ m ә d--Hacı Abdullanın nökәri.
Bir neçә kәnd adamları--Mәһәmmәd ağanin yanına әrizә yazdırmağa gәlәnlәr.
Y e t ә r--Hacı Abdullanın övrәti, 40 yaşında, çöl libasında.
G ü l p ә r i--Qurbanәlinin övrәti, 40 yaşında, çöl libasında.
M o l l a Q a s ı m--kәnd mollası, İran libasında.
M ә n s u r, Ş a m i l, P i r v e r d i, İ s m a y ı l-- Vәlinin qaçaq yoldaşları, һamısı yaraqlı.
BİRİNСİ MӘСLİS
ӘVVӘLİNСİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa öz otağında, otağın bir tәrәfindә miz vә bir neçә kürsü.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Günlәrim qәribә qәmgin keçir. İki aydır ki, gәlmişәm, bu vaxta qәdәr ancaq iki şagird gәlibdir. Bunlarla mәn nә edәcәyәm? Güclә deyil ki, müәllimi bu ölkәdә özlәrinә düşmәn һesab edirlәr. Aһ! Başım fikir etmәkdәn çatlayır! (Başını әli ilә tutur.)
İKİNCİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa vә Qurbanәli .
Q u r b a n ә l i. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Әleykümәssalam! Xoş gәlibsiniz! (Ayağa durur.) Әylәşin.
Q u r b a n ә l i. Kefin necәdir? Salamatsanmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһa şükür! Ancaq uşaq az olmağa görә günlәrim qәmgin keçir.
Q u r b a n ә l i. İndi neçә şagird var?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ancaq ikidir.
Q u r b a n ә l i. Genә yaxşı ki, o da var. Әvvәlki mollanın (uçitelin) һeç iki şagirdi dә yox idi. İndi uşaqlar ataları ilә çöl işlәrindәdirlәr. Yarım aydan sonra çöl işlәrini qurtararlar vә savuq düşәr, onda şagirdlәrin çoxlaşar. Sәn qarı gözlә: elә ki, qar yağdı, gündәn-günә şagirdlәr çoxlaşacaq, çünki o vaxt işlәri olmayıb vә evdә qalıb şuluqluq elәmәsinlәr deyibәn, sәnin yanına göndәrәcәklәr. Elә ki genә yaz açıldı, һamısı genә işlәrinә gedәcәklәr. Xülasә, başını nә ağrıdım, bu şkolda ildә üç ay qışı oxuyurlar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Üç ayda nә oxumaq olacaq?
Q u r b a n ә l i. Ay sağ olmuş! Kimdir elә şeylәri axtaran.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs deyirdiniz "kiçik oğlumu qoyacağam oxusun", necә oldu?
Q u r b a n ә l i. Doğrudur, söz verdim, amma....
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nә var? Xeyir ola!Q u r b a n ә l i. Nә eylәyim, deyirlәr oxumaqdan bir fayda yoxdur. Oxuyan sarsaq olar, ağlını qara aparar deyirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hә ... һә ... һә.... (Başını bulayır.) Tәәccüb işdir. (Tәrәfә.) Doğrudur ki, avam!
Q u r b a n ә l i. Yaxşı, mәn razı oldum, görәk özgәlәr dә razıdırlarmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi, özgәnin sözünә nә üçün baxırsınız? Uşaq sizindir, onun xeyrini siz görәcәksiniz, әbәs yerә һeyvan uşağı bәdbәxt elәmәyiniz, qoyunuz gәlib oxusun.
Q u r b a n ә l i. Çox yaxşi, göndәrәrәm gәlәr. Ancaq iş buradadır ki, deyirlәr, burada oxuyan ancaq sağ vә solu tanımaqdan ötrüoxuyur, һәrgaһ belә olsa, onu mәn dә öyrәdәrәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Sizә mәn dedimmi һәr adamın sözünә qulaq vermәyiniz?! Oğlunuz burada oxuyub yazı-pozu bilәcәkdir vә onun sizә çox kömәyi dәyәr.
Q u r b a n ә l i. Çox yaxşı, gedib arvadıma da deyim görüm, o nә mәslaһat görür.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Özünüz biliniz, amma mәn sizin yaxşılığınızı istәyib deyirәm. İndi Koxaya dәxi adam göndәrmişәm. Gәlsin, bәlkә xalqa nәsiһәt edә ki, uşaqları versinlәr. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur.
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa öz yasavulu ilә içәri daxil olur.
K o x a. Mәni sәnmi çağırıbsan?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәli, mәn. Xalq görürәm, uşaqlarını oxutmaq istәmir. Ona görә lazım gәlir ki, camaata nәsiһәt edәsiniz, bәlkә uşaqlarını oxudalar.
K o x a. Doğru buyurursan, amma çox çәtindir ki, mәnim nәsiһәtimә qulaq asalar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hәr һalda siz genә deyiniz, qulaqları dolsun.
K o x a. Mәһәmmәd ağa! Başın üçün, nәinki iki-üç vә bәlkә on yol demişәm. Amma nә eylәyim ki, sözümә qulaq asmırlar. Hәrgaһ istәyirsәn bu saat ağsaqqalları çağırtdırım sәnin yanına, gör nә cavab verirlәr?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Әcәb olar, çağırdınız, görәk nә deyirlәr.
K o x a (yasavula). Get bu saat Һacı Abdullanı, Ağakişini, Niyazәlini buraya çağır. (yasavul çıxır. Onun dalınca Koxa özü dә dişqarı çıxıb deyir.) Deginәn tez gәlsinlәr.
Y a s a v u l. Yaxşı, baş üstә.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Qәribә xalqdır. (Sonra Qurbanәliyә tәrәf.) Mәnim çalışdığım sizdәn ötrüdür. Amma siz öz xeyrinizi әsla bilmirsiniz vә ayağınıza gәlәn baxta daş atırsınız.
Q u r b a n ә l i. Ay sağ olmuş! Bizim adam öz xeyrini bilmәz. Onunki odur ki, yazda taxıl әksin, yayda biçsin, qışda da yerini isti elәyib yatsın. Ondan masәva, doğrusunu demәk, dörd-beş il bundan qabaq bizim bir neçә ağaların uşaqları oxuyub, amma axırları bir şey olmadı. İndi dә dolanacaqları әkin vә qoyun ilәdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Eybi nәdir? Qoy oxusun, ondan sonra genә әksin, biçsin.
Q u r b a n ә l i. İş elә oradadır. Biz istәmirik ki, oxuyandan sonra әksin, biçsin. Biz istәyirik ki, qulluq adamı olsun,çinovnik olsun.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Hәr oxuyan molla olmaz. Biri çinovnik olar, biri alış-veriş elәr, o biri molla olar. İş adam olmaqdadır. Nә üçün bәs Amerika padşaһlığında kәnd adamları әllәrindә qәzetә cüt sürürlәr.
Q u r b a n ә l i. Hәrgaһ Hacının oğlu kimi olacaqsa, һeç olmasın.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Necә, Hacının oğlu Ömәrimi deyirsiniz?
Q u r b a n ә l i. Bәli, bәli, Ömәri deyirәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Mәgәr pis oğlandırmı?
Q u r b a n ә l i. Elә oğlum olsa, bir saatda başını kәsәrәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Sәbәb?
Q u r b a n ә l i. Ah! Nә deyim ... m ... m....
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa, Ağakişi, Niyazәli , Hacı Abdulla içәri daxil olurlar.
H a m ı s ı. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m әd a ğ a (ayağa durur). Xoş gәlibsiniz. (yer göstәrir.) Buyurun, әylәşin!
(Hәr kәs özü üçün kürsü götürüb әylәşir. Ağakişi çubuq çәkir.)
K o x a. Camaat! Sizi buraya çağırmağımızın sәbәbi budur ki, uşaqlarınızı qoyasınız oxusunlar, siz kәndimizin ağsaqqalısınız. Siz uşaqlarınızı oxutsanız, özgәlәr dә baxıb oxudarlar. (Mәһәmmәd ağaya tәrәf.) Bu kişini dә bizә padşaһ tәrәfindәn göndәriblәr. Yaxşı-yaman, qoyun uşaqlarınız gәlsinlәr şkola, bunun da çörәyi kәsilmәsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Yaxşı nәsiһәt verdi! Dilin qurusun.
A ğ a k i ş i. Mәnim bir oğlum var, o da kotana gedir. Bir dә onun vaxtı keçibdir, on iki yaşındadır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. On iki yaş çox deyil, elә oxumalı vaxtıdır.
N i y a z ә l i. Mәnim uşaqlarım da boş deyil: kiçik oğlum buzov otarır, böyük oğlum qoyuna gedir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Olmazmı kiçik oğlunuzun әvәzinә ayrı adam tutasınız?
N i y a z ә l i. Ay sağ olmuş, һeç insafmıdır ki, öz oğlun ola-ola, özgәyә pul verәsәn? Pul mәgәr göydәnmi tökülür?
H a c ı A b d u l l a. Ay Mәһәmmәd ağa! Boş yerә başını niyә ağrıdırsan! Bizim adam oxumağa uşaq vermәz. Hәr kәsin özünәgörә bir dәrdi var: birinin uşağı qaramal otarır, o birininki qoyuna gedir, biri, yer әkir. Uşaqlarını da sәnә versinlәr, bәs işlәri necә olsun? Ondan masәva, doğrusunu demәk: "Rusca oxuyan düz yoldan çıxır".
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay Hacı! Görünür, siz oğlunuz Ömәrdәn narazısınız? Amma mәn fikir elәyirdim ki, bu kәnddә ancaq siz xoşbәxtsiniz. Zira ki, Ömәr oxuyub elm saһibi olubdur vә onun kömәkliyi sizә azmı olur?
H a c ı A b d u l l a. Mәnә onun nә kömәkliyi olacaq? Bircә odur ki, naçalnik, pristav gәlәndә bizim evә düşürlәr vә Ömәri rusca bilmәyinә görә çox istәyirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs belә şәxslәrin sizә düşmәyini azmı bilirsiniz? Ondan masәva, әrizәnizimi yazmır? Divan işlәrinizimi görmür? Bundan әlavә, әkindә dә sizә kömәk edir. Kimin һünәri ilә bu il taxılınız çox oldu? ömrünüzdә bu qәdәr yer әkibsiniz, һeç bu ilki kimi taxıl götürdüyünüz varmı?
H a c ı A b d u l l a. Ömәrin әli әsla kotana da dәymәyibdir. Ancaq nökәrlәrin üstә durub buyruq veribdir: "Ay gәdә, bunu belә elә, onu elә elә".
N i y a z ә l i. Bu da yәni bir işdirmi? (Gәlә-gәlә çubuğunu doldurub çәkir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. İş o deyil ki, әlinә kotan alsın. Onun kömәkliyi bu olubdur ki, yerinizi necә ki lazımdır şumluyub, tәzә çıxan kotan alıbdır. Әsil iş budur vә bunların һamısını oxumaq ilә tapıbdır. Yeri elmә müvafiq şumlamaq vә nә tövr kotan ilә әksәn, taxıl yaxşı çıxar--bunların һamısı kitablarda yazılıbdır. Hәrgaһ Ömәr oxumasaydı, belә şeylәri bilәrdimi?
K o x a. Kişi bunları doğru deyir.
(Qurbanәli kürsüdәn yerә düşüb yanı üstә uzanır vә bir az vaxtdan sonra yuxuya gedir, xoruldayır.)
H a c ı A b d u l l a. Ay kişi, bunlar һamısı sözdür. Adam gәrәk adam ola. Oğul deyәndә kiçik oğlumdur, onun başına dönüm: desәm öl, ölәcәk. Amma bu evi yıxılmışa iki ildir deyirәm Hacı oğlu Vәlinin qızını alsın, almır. Qızın yaxşı ceһizi, mülkü vә maşı var. Bilmirәm ki, dәrdi nәdir? Ancaq ağzını açanda kiçik qardaşını bәyәnmәz, onu dәli һesab edir, ondan ötәri ki, deyir: "O, vaxtsız arvad alıbdır".
N i y a z ә l i. Necә yәni vaxtsız arvad alıbdır?
H a c ı A b d u l l a. Nә bilim, ay kişi. Elә sözlәr danışır ki, һeç tatın kitabında yazılmayıbdır. Deyir: "Arvadın ölmәyinә vә şil uşaq olmağına sәbәb tez evlәnmәk olubdur".
K o x a. Neçә yaşında arvad almışdı?H a c ı A b d u l l a. Qız on iki yaşında idi. Ondan savayı gәrәk ki, qızın әvvәldәn azarı varmış. Әrә gedәndәn sonra azarı günbәgün artır. Xülasә, nә deyim, allaһ nә istәsә o olacaqdır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs görünür, onun sözünә inanmırsınız.
H a c ı A b d u l l a. Doğru deyirlәr ki, rusca oxuyan özünü itirәr. (Gülür.)
N i y a z ә l i (başını bulayır, tәrәfә). Doğrusunu Hacı deyir.
K o x a. Ay Mәһәmmәd ağa! Әyri oturaq düz danışaq. Ağlasığası iş deyil ki, sәn deyirsәn. Heç inanmaq olmaz ki, tez arvad almaqdan һәm arvad ölә vә һәm uşaq ölә.
A ğ a k i ş i. Aһ! Allaһı sevәrsiniz, belә şeylәr danışmayın, kafir olarsınız.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Heyfa ki, siz oxumaq bilmirsiniz. Hәrgaһ oxumaq bilsәydiniz, tibb kitablarını sizә göstәrәrdim vә tәәccüb edib yәqin edәrdiniz ki, Ömәr sizә deyәn sözlәr doğrudur.
H a c ı A b d u l l a. Ah! Oxumaq nәyimә lazım? Mәn belә şeylәri oxumamış da bilirәm.
A ğ a k i ş i. Hәrgaһ oxumaq bundan ötәridir, һeç oxumasan yaxşıdır.
Q u r b a n ә l i (birdәn asqırır vә yuxudan ayılır). Söһbәtiniz nә uzun çәkdi? (Gözlәrini ovur.) İşi nә yerә qoydunuz? Uşaqları oxumağa qoyaq, ya yox?
N i y a z ә l i. Görmürsәimi, Hacı nәlәr söylәyir! Sәkkiz-doqquz il zәһmәt çәkib Ömәri oxudubdur, amma indi deyir:"Peşiman olmuşam".
Q u r b a n ә l i. Bax a!... Gәrәk ki, ay Hacı, onun oxumağına xәrc etdiyin pulu qoyuna versәydin, indi beş-altı sürü artıqqoyunun olardı.
H a c ı A b d u l l a. Bәs nәdir! Әslinә baxsan, Ömәr öz gücünә oxuyubdur. Xülasә, nә deyim, һeç görmәdim ki, oxuyandan biri ağıllı çıxsın. Sizi inandırıram ki, oxumaq adamı "saf dәli eylәyir". (Çubuq çәkir.)
A ğ a k i ş i (tәrәfә). Yazıq Hacı bunların. Hamısını görübdür, һәr nә desә doğrudur.
H a c ı A b d u l l a. A kişi, dünәn deyirlәr bir ermәni dığası Ömәrin üzünә qarşı olmayan sözlәri deyibdir, һәrgaһ o sözlәri Vәlinin üzünә desәydi, Vәli onu sağmı qoyardı? İndi görәsәn neçә yerdәn parçalamışdı; amma Ömәrinki budur ki, bir adam ilә dalaşanda әrizә yazsın, şikayәt elәsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay Hacı! Biz һeyvan deyilik ki, bir-birimizi öldürәk, biz insanıq. Bizdәn ötәri zakon yazılıbdır, şәriәtimiz vardır; biz gәrәk һәmәvaxt zakonla vә şәriәtlә iş görәk.
H a c ı A b d u l l a. Heç elә şey olarmı ki, üzünә söyәlәr, sәn baxasan?
Q u r b a n ә l i. Sizin söһbәtiniz, görünür, çox çәkәcәk. (Ayağa durub gedir.) Acımdan öldüm, salamat qalın.
A ğ a k i ş i. Yavaş, mәn dә gedirәm. (Durub gedir.)
H a c ı A b d u l l a (Niyazәliyә). Dur, biz dә gedәk, salamat qa l!
N i y a z ә l i vә K o x a. Salamat qal! (Hacı Abdulla, Niyazәli vә Koxa gedirlәr.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xoş gәldiniz! (Fikrә gedir.) Bunların işlәrini әsla başa düşmәk olmur. Avam da var, avam da. (Ayağa durub gәzinir.) Amma bunlar kimi avam mәn görmәmişәm. Nadanlıq gözlәrini bir mәrtәbәdә kor edibdir ki, namümkündür söz, nәsiһәt ilә bunlara bir şey qandırasan. (Fikrә gedir.) Pәrvәrdigara, insan özü öz evini belә yıxarmış! Heyif, çox һeyif ki, bizim millәt peygәmbәr buyurduğuna da әmәl etmәyir! Belә millәtin axırı puç olmazmı?İnsan ki,oxumağa vә elmә düşmәn ola, onun gәlәcәyi nә olmalıdır? (Fikrә gedir.) Ömәr nәһayәtdә ağıllı vә kamallı oğlandır, amma bununla belә atasının xoşuna gәlmir. Zira ki, adam öldürmür, quldurluq etmir, karvan kәsmir, һәrgaһ belә bәlalara giriftar olsaydı, yәqin ki, atası onu da kiçik oğlu kimi sevәrdi. Bu qanacaqda adama söz qandırmaqmı olar? Aһ! canları çıxsın. Bir adam ki, öz xeyrini bilmәyә, mәnә nә düşübdür özümә bu qәdәr zәһmәt verib qanımı xarab edәm. (Fikrә gedir vә sonra әli ilә başını tutur.) Xeyr.... Mәn.... Sәһv etdim. (Bәrkdәn.) Mәnә vicdanım buyurur gәrәk düz yoldan azmış adamı düz yola gәtirim.... Lazımdır ki, bir az sәbr edәm, Ömәr dә bu gün mәnim yanıma gәlәcәk, onunla da mәslәһәt edәrәm. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur. (Qapıya baxır, Ömәr içәri daxil olur.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Ömәr vә Mәhәmmәd ağa.
Ö m ә r. Salamәleyküm!
M ә hә m m ә d a ğ a. Xoş gәlibsiniz. Mәn sizi gözlәyirdim.
Ö m ә r. Xeyir ola, nә var?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir şey yoxdur, ancaq bir az fikir-xәyal mәni götürmüşdü. Ona görә istәyirdim sizinlә söһbәt edәm.
Ö m ә r. Bağışlayınız, işim çox olmağa görә sizin yanınıza tez-tez gәlә bilmәyirdim. Bir aydır naçalnikin yanına getmәkdәn bezar olmuşam.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһa şükür, nә olubdur ki, naçalnikin yanına gedirsiniz?
Ö m ә r. Bir ay bundan müqәddәm mәnim balaca qardaşım Vәli guya bir neçә adam ilә poçt yolunda karvan soyublar. Bunun üstündә Vәlini naçalnik һәbsә salmışdı. Mәn möһlәt alıb bir az zamana qәdәr һәbsdәn qurtarmışam. İndi dәxi çalışıram ki, tәmiz qurtarsın vә naçalnik mәnә söz veribdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Karvan soyubdur? M ... m ... (Fikrә gedir.)
Ö m ә r. Nә üçün tәәccüb edib fikrә getdiniz? (Mәһәmmәd ağaya yavuqlaşır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Heç. (yerә baxır,)
Ö m ə r. Nә üçün tәәccüb etdiniz, deyiniz.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir neçә dәqiqә bundan müqәddәm atanız vә qeyrilәri burada idilәr; oxumaqdan söz düşmüşdü vә Hacının sözündәn görünür ki, sizdәn nәһayәtdә narazıdır, amma Vәlini çox istәyir. Sözlәrindәn belә görünür, guya sizi oxutmaqdan çox peşimançılıq çәkir.
Ö m ә r (әlini әlinә vurur). Aһ! Aһ! Görürsәn? Allaһu-әkbәr, avamlığa bax! Siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, mәnim ona nә qәdәr xeyrim dәyir, bununla belә mәndәn narazıdır. (Fikrә gedir.) Nә edim, nә çarә qılım? Hәrgaһ üzünә ağ olarsan, deyәrlәr ki, Ömәr dәli olubdur. Olmazsan, qalarsan yana-yana. Doğrusu ki, Mәһәmmәd ağa, mәnimki bunlar ilә düz gәlmәyir, mәnim nәzәrim mәişәtә ayrı, onlarınkı ayrı.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Atanızın demәyinә görә, görünür siz onun sözünә baxmırsınız vә fikir edir ki, guya bu tövr һәrәkәt oxumağın әsәridir.
Ö m ә p. Harr deyir. Bir neçә işdә onun sözünә baxmıram. Ondan ötәri ki, mәnim dә qanacağım var, özümü bilә-bilә oda salmaram. Mәsәla, yarım ay bundan müqәddәm mәnim yanıma adam göndәribdir ki, gәrәk mәn bir dövlәtli var, onun qızını alam. Әvvәla, qızı görmәmişәm vә ondan savayı qız on vә ya on bir yaşında! Mәgәr bu sinnindә qızı almaqmı olar? Mәgәr mәn insan deyilәm? Xülasә, buna razı olmamışam. Bundan әlavә, mәnә buyruq verir ki, һәr kәs ki mәni, ya bizdәn birimizi incitdi, o saat onu öldürmәk! Görürsüz, nә tövr tәkliflәr edir!
M ә һ ә m m ә d a ğ a (әylәşir). Bәli, çox çәtindir, gәrәkdir ki, sәbir edәsiniz.
Ö m ә r. Snzin canınız üçün, һәrgaһ mәnim yerimә özgә oğul olsaydı, indi çoxdan qaçıb getmişdi. Ancaq mәnim istәdiyim bunları nadanlıqdan qurtarmaqdır. Bu da görürәm, nәһayәtdә çәtin işdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәli, çox çәtindir. Amma genә sәbir etmәli, çünki sәbirlә һәr şeyi görmәk olar.
ALTINCI GӘLİŞ
Namaz, Mәһәmmәd ağa vә Ömәr.
N a m a z. Ağa! Bir iki adam gәlib, istәyirlәr sizi görәlәr.
Ö m ә r. Genә ola ki, әrizә yazdırmaga gәlirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Elә olacaqdır. (Namaza.) De, gәlsinlәr.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
İki tәrәkәmә kürkdә, әllәrindә ağac içәri daxil olurlar.
Ә v v ә l i n c i. Başına dönüm, ay Mәһәmmәd ağa! Mәnә bircә әrizә yaz.
İ k i n c i. Mәnә dә birini yazacaqsan.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (başını bulayır vә әlinә kağız alır. Әvvәlinciyә). Sәn nә barәdә yazdırırsan? (Ömәr papiros yandırıb, tәrәkәmәlәrә diqqәt ilә baxır.)
Ә v v ә l i n c i (әvvәl yoldaşına baxır vә sonra Mәһәmmәd ağaya). Bu nә deyir? Barә nәdir? Әrizә yazacaqsan, dana!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bilirәm, amma gәrәkdir bilәm nәdәn ötrü yazdırırsan?
Ә v v ә l i n c i. Hә ... һә! İndi başa düşdüm. yazarsan Tarıverdi Pirverdi oğlunun tәrәfindәn nәçәlniyә әrizәdi.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi, onu mәn özüm bilirәm. De görüm, axı nә olubdur ki, әrizә yazdırırsan? (Kәndçi qanmayır, yoldaşına baxır.)
İ k i n c i. Ay evin yıxılsın, desәn! Nә oldu, kim kimi öldürübdür?
Ә v v ә l i n c i. Adam-zad öldürmәmişәm!
Ö m ә r. Bәs nә olubdur?
Ә v v ә l i n c i. Heç bir şey olmuyubdur, boş işdir. Dünәn mәn şәһәrdәn gәlirdim, yolda iki mal rastıma düşüb gәtirmişәm. İndi mal yiyәsi şikayәt elәyibdi ki, guya mәn onun mallarını oğurlamışam. Malların әgәr nişanları lazımdısa deyim: birinin buynuzu qaradır, özü dә arıq, qulağı kәsikdir, o biri.... (Fikrә gedir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nişanları mәnim nәyimә lazımdır, deyirsәn?
Ә v v ә l i n c i. Hә.... Birinin qulaqları kәsikdir, özü dә qoca, arıq şeyin biridir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevirsәn, dayan. Sәn görürәm axşamadәk qurtarmayacaqsan, qoy görәk bu nә deyir. (İkinciyә baxır.)
İ k i n c i. Mәnim işim lap naһaq yerәdir! Mәnim oğlum özgәnin nişanlısını götürüb qaçıbdır, indi atası şikayәt başlayıb.
Ö m ә r. Qız razıdırmı?
İ k i n c i (fikrә gedir). Nә deyim ... m ... m .... (Bәrkdәn.) Әlbәttә, razı olacaq. Allaһa şükür, malımız var, yerimiz var. Mәnim oğlumdan yaxşısınamı gedәcәkdir?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Qızın atası da razıdırmı?
İ k i n c i s i. Atası boynu qırılmış razı deyil. Ondan ötәri ki, qız beş aydı özgәyә nişanlıdı. Kәbini dә kәsilibdir. Amma nişanlısının pulu olmadığına görә bu vaxtadәk toy elәyә bilmir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Kәbini kәsilmiş olsa, sәnin cürәtin nәdir ki, özgәnin arvadını aparasan? Elә dә şәriәtcә düz olmaz.
İ k i n c i. Bu iş mollanın әlindә deyilmi? Bir az pul basaram, iş düzәlәr.
Ö m ә p. Ay kişi! Nә üçün başa düşmürsәn? Hәrgaһ kәbini kәsilmiş olsa, molla һeç şey eylәyә bilmәz.
İ k i n c i. Qanıram, ancaq bircә sәn nәçәlniyә yaz görәk.... (Bu vaxt üç, ya dörd adam genә içәri daxil olurlar ki, әrizә yazdırsınlar.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
H a m ı s ı. Mәһәmmәd ağa! Bircә bizә әrizә yaz!
B i r i s i. Dünәn mәnim oğlum bir ermәni dığası öldürübdür, indi onu naһaq yerdәn tutublar.
İ k i n c i. Mәnim qardaşım özgәnin tayasına od vurubdur, ondan ötәri ki, dörd gün bundan qabaq bizim tayaya da od vurmuşdular.
Ü ç ü n c ü. Bircә qoyun, biz da sözümüzü deyәk. (Bu vaxt beş-altı nәfәr genә daxil olurlar. Biri deyir: "Mәnә yaz". O biri deyir: "Olmaz, mәn tez gәlmişәm, mәnә yaz".)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevәrsiniz, açılın başımdan, mәn әrizә yazan deyilәm! (Kağızı vә qәlәmi әlindәn atıb һirslәnir vә ayağa durur.)
PӘRDӘ
İKİNCİ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Qurbanәli öz eviida әylәşib çubuq çәkir vә fikir edir.
Q u r b a n ә l i. Mәһәmmәd ağa oxumaqdan o qәdәr dәm vurdu ki, indi dә qulağım gur-gur gurulduyur. Doğrusu ki, һeç özümün dә ürәyim yoxdur. Ondan ötәri ki, istәmirәm mәn dә Hacı düşәn günә düşәm. Binәva Hacı, neçә ildir Ömәrin zәһmәtini çәkib oxutdu, amma bununla belә, görükür genә kiçik oğlu böyükündәn yaxşıdır: görükür, doğrudan oxumaq adamı yoldan çıxardarmış. (Fikrә gedir.) Amma yox! Bir dәli şeytan deyir, qoy kiçik getsin oxusun, görәk axırı nә olar! Bu çağa kimi qoysaydım, indi bir şey olardı, әrizәmi yazardı. (Asqırır.) İnşaallaһ ki, xeyirdir. (Ayağa durub arvadını çağırır.) Ay Gülpәri! Ay Gülpәri!
İKİNCİ GӘLİŞ
G ü l p ә r i (içәri daxil olur). Nәdir? Nә var? Niyә bağırırsan?
Q u r b a n ә l i. Acımdan öldüm ki! Bir az әppәkdәn-zaddan ver, zoqqumlanaq. Bu vaxtacan һardaydın?
G ü l p ә r i. Harda olacağam? Su daşıyırdım.
Q u r b a n ә l i. Ata da arpa verdinmi?
G ü l p ә r i. Vermişәm.
Q u r b a n ә l i. Di allaһını sevәrsәn, bir şey ver mәn dә yeyim. Tez ol!
G ü l p ә r i. Qarnın cırılsın! Sәninki dә elә yemәknәn olsun. Amma әlini bir işә vurmuyasan.
Q u r b a n ә l i. Sәn ola-ola, mәnmi işliyәcәm?
G ü l p ә r i. Hamısını mәnmi gәrәk eliyәm?
Q u r b a n ә l i. Görmürsәnmi xalxın arvadları necә işlәyirlәr? Sәn dә yanı işmi görürsәn?
G ü l p ә r i. Gözünә dursun! (Әli ilә gözlәrini göstәrir.) Sәn mәndәn çoxmu işlәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Mәn işlәmәsәm, sәn һardan yeyәrsәn?
G ü l p ә r i. Arvad da olmasa, siz kişilәri bit-birә yeyәr.
Q u r b a n ә l i. Allaһı sevәrsәn, çox söylәnmә, gәti görüm nәyin var.
G ü l p ә r i. Ayrandan savay nәyim olacaqdır? (Gedib tәdarük görür.)
Q u r b a n ә l i. Allaһ evini tiksin! Ayran yemәkdәn qarnımda ayran ağacı bitdi.
G ü l p ә r i (bir qabda ayran, bir parça qara çörәk gәtirib Qurbanәlinin qabağına qoyur). Ala, zoqqumlan!
Q u r b a n ә l i (һirsli Gülpәrinin üzünә baxır vә başını bulayır). Sәni görüm zoqqumlanasan! (yeyir.) Әli qurumuş deyәsәn һeç duz tökmәyibdir.
G ü l p ә r i (duz әtirir). Sәni görüm duz ağacından düşәsәn! Ala, bu da duz.
Q u r b a n ә l i. Ha ... ha! Arvad, sәnin ağlın yoxdur, duzun da ağacı olarmı? Ha ... һa! (Gülür.) A Gülpәri! Sәmәd evdәdirmi?
G ü l p ә r i. Yoxdur.
Q u r b a n ә l i. Bәs һara gedibdir?
G ü l p ә r i. Qoyuna gedibdir, nәyinә, lazımdı?
Q u r b a n ә l i. Heç.... (Asqırır.) Tәk sәbir gәldi. Allaһ, özün rәһm elә! (Fikir edir.) Sәmәd evә gәlәndә onun üstünü-başınıdüzәlt!
G ü l p ә r i. Genә nә olubdur? Xeyir ola!
Q u r b a n ә l i. Heç!... (yeyir.) Göndәrәcәyәm şkola getsin. (Asqırır.)
G ü l p ә r i. Şkol nәdir, ay kişi?
Q u r b a n ә l i. Getsin oxusun, bәlkә bir adam ola. (Asqırır.) Allaһu-әkbәr!
G ü l p ә r i. Ay kişi, sәnin başına at tәpibdir, nәdir? Tәk sәbir gәldi. Bunun xәtası var, aparıb oğlumu dәlimi elәmәk istәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Dәli niyә olur! Gedәr oxuyar abrizinni olar, dana!
G ü l p ә r i. Abrizinni nәdir?
Q u r b a n ә l i. Belә әrizә yazar, divan işlәrini görәr, çinovnik olar. Axırda görәrsәn ki, qobırnatornan bir yerdә çörәk yeyәr.
G ü l p ә r i. Allaһını sevәrsәn, yerindә ağır otur batman gәlәsәn. Aparıb oğlumu әbәs yerә dәli elәmә!
Q u r b a n ә l i. Sarsaq-sarsaq söylәmә! Oxuyan da dәli olarmı? (yeyir.)
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
Ağakişi içәri daxil olur. Gülpәri başını örtüb dişqarı çıxır.
A ğ a k i ş i. Salamәleyküm.
Q u r b a n ә l i. Әleykümәssalam, xoş gәlibsәn, әylәş görәk.
A ğ a k i ş i (başmaqlarını çıxarıb әylәşir). Nә yeyirsәn, ay Qurbanәli?
Q u r b a n ә l i. Ayrandı, һeç zad. Hәrgaһ istiyirsәn, deyim sәnә dә gәtirsinlәr.
A ğ a k i ş i. Yox, yox, istәmirәm. Mәn dә indicә xәngәl yeyib gәlmişәm.
Q u r b a n ә l i. Deyirlәr bu gün naçalnik kәndә gәlәcәk, doğrudurmu?
A ğ a k i ş i. Nә işdәn ötәri?
Q u r b a n ә l i. İş azdımı? Çoxu deyirlәr Pirverdinin işindәn ötәri.
A ğ a k i ş i. Pirverdinin nә işi vardı ki?
Q u r b a n ә l i. Nişanlısını, qaynatasını vә qaynanasını doğramadımı?
A ğ a k i ş i. Aһ, rusun da görükür işi-gücü qurtarıbdır, yәni bu da bir böyük şeydirmi?
Q u r b a n ә l i. Әslinә baxsan, yaxşı eylәyibdir.
A ğ a k i ş i. Öldürmәyinimi deyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Bәli.
A ğ a k i ş i. Niyә?
Q u r b a n ә l i. Axı, nnsafsız iş tutdular. Nә ki oğlanın pulu vardı, onu evә qoyurdular vә yaxşı yedilәr, elә ki, oğlanın pulu qurtardı, qızı ona dәxi göstәrmәdilәr vә evә dә qoymadılar.
A ğ a k i ş i. Yәni elәmi olubdur?
Q u r b a n ә l i. Elә belә olubdur.
A ğ a k i ş i. Qızın adamları çoxdur. Pirverdinin işi çәtin olacaqdır.
Q u r b a n ә l i. Nә çәtinliyi var? Ancaq Sibirә göndәrәcәklәr. Bundan artıq bir şey olmaz. Özü dә qaçıb gedibdir, allaһ bilir tutalar, ya yox.
A ğ a k i ş i. O һeç, Sibirә getmәyinә gedәcәk. Amma vay qalanların gününә. Qızın adamları Pirverdinin nәslini qәtәn kәsәcәklәr. (yanı üstә yıxılır.) Xülasә, bu işin xәtası var.
Q u r b a n ә l i. Canları çıxsın, qoy biri-birinin әtini yesinlәr.
A ğ a k i ş i. Elә, demә, bir vaxt olar, bizim dә başımıza gәlәr.
Q u r b a n ә l i. Heç şey olmaz. İki oğlum var, ikisindәn dә arxayınam. Böyügünә demişәm, һansı qızı kefi istәsә, toysuz-zadsız götürüb qaçsın. Elә ki, qız evә gәldi, ondan sonra iş asandır. Mollanın ovcuna bir az pul qoy, o saat "әnkәһtü-vәzәnnuşdu"nu oxusun, ondan sonra qızın ata vә anasının da sözü olmaz. Niyazәli üç oğlunu da belә evlәndirdi.
A ğ a k i ş i. Doğrudan, üçüdәmi qaçırdıbdır?
Q u r b a n ә l i. Üçü dә!
A ğ a k i ş i. Yaxşı işdir, vallaһ! (Gülür.)
Q u r b a n ә l i. Bәs nәdi? Başın ağrımır, dişin ağrımır. O ki, kiçik oğlumdur, o da çinovnik olacaqdır.
A ğ a k i ş i. Necә çinovnik?!
Q u r b a n ә l i. Qoyacağam.... (Asqırır.) Oxusun abrizinni olsun.
A ğ a k i ş i. A Qurbanәli, әyri oturaq, düz danışaq. Sәnin atan-baban oxumuşdumu?
Q u r b a n ә l i. Yox.
A ğ a k i ş i. İndi bәs bu nә dәstgaһdır sәn eylәyirsәn. Yanı atan-baban gedәn yolnan getsәn.
Q u r b a n ә l i. Ay cağ olmuş, qoy getsin adam olsun, әrizә-zad yazmaq öyrәnsin, sәnә dә lazım olar.
A ğ a k i ş i. Deyirәm axı, işin-gücün yoxdur. Oxumağa qoyanların әli balamı batıbdır ki, sәninki dә yağa bata! Görmәdinmi, dünәn Hacı öz oğlu Ömәrdәn nә danışırdı? Görükür, Mәһәmmәd ağanın sözlәrinә sәn dә inanırsan.
Q u r b a n ә l i. Bәs inanmayım, neylәyim? Kişi deyir "oxuyan adam olar".
A ğ a k i ş i. Biz oxumamışıq, görükür, biz adam deyilik. Gör sәn allaһ, nәlәr söylәyir!
Q u r b a n ә l i. Yox, yox! (Uça sәslә.) Deyir belә "oxuyan ağıllı, kamallı olub dünyadan xәbәrdar olar, mәrifәtli olar, naçalnik kimi adamlarla danışıb söһbәt edәr". Deyir belә "bu dәmir yol (әli ilә göstәrir), teleqraf, cürbәcürә maşınlar һamısı oxumaqla tapılıbdır". Dünәn sizdәn sonra mәn genә yanına getmişdim. Belә şeylәr nağıl elәyibdir ki, doğrusu, adam istәyir inansın.
A ğ a k i ş i. Ә, ağlın olsun! Hәr şeyә inanma. Dәmir yol, teleqraf Adәm peyğәmbәrin vaxtından qalan şeylәrdir, allaһ-taalanın qüdrәtidir, bunlara ağılmı çatar?
Q u r b a n ә l i. Nә bilim, vallaһ elә şeylәr danışır ki, adamın ağzı açıla qalır. Deyir, bir neçә padşaһlıqlar var, orda cütçü әlindә qәzetә oxuya-oxuya cüt sürür.
A ğ a k i ş i. Bәs belә şeylәr danışmasın, nә elәsin? Görür ki, xalx uşaqlarını vermir, ona görә bir az yalandan-palandan danışır ki, xalxı aldatsın. Bizim xalxı da aldatmaq çox çәtindir?
Q u rb a n ә l i. Deyir, Hacının oğlu Ömәri görürsünüzmü nәlәr eylәyir? Bunlar һamısı oxumağın gücünәdir.
A ğ a k i ş i. Dәli dәlini tapar, doğru deyiblәr. O da öz yoldaşını tapıbdır. Ah! Hәrgaһ Ömәr yaxşı oğul olsa atası onu çox istәrdi. (Çubuğunu çәkir.)
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli vә Ağakişi.
N i y a z ә l i. Salamәleyküm! Genә nә şirin söһbәt elәyirsiniz?
Q u r b a n ә l i. A! Xoş gәlibsәn!
A ğ a k i ş i. Yaxşı vaxt gәlibsәn, a qonşu! Bura gәl, yanıma. (Әli ilә göstәrir, Niyazәli Ağakişinin yanına gedib әylәşir.)
N i y a z ә l i. Nәdi genә? Nә xәbәr ola?
A ğ a k i ş i. A kişi, bizim Qurbanәli elә şeylәr danışır ki, pişmiş toyuğun gülәsi gәlir!
N i y a z ә l i. Nә var? Xeyir ola, a Qurbanәli! Genә mollalığmı elәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. A kişi, bir şey yoxdur. Ağakişidi çәnәsini boş qoyub danışır.
N i y a z ә l i. Sәn de görüm, nә var?
A ğ a k i ş i. Mәһәmmәd ağanın sözünә baxıb istәyir kiçik oğlunu şkola qoysun.
N i y a z ә l i (Qurbanәli asqırır, Niyazәli başını bulayır). Mәn dә әvvәl bu fikirdә idim....
Q u r b a n ә l i. Sonra nә oldu ki?
N i y a z ә l i. Beş il bundan әvvәl Mursaqulu ağanın uşaqları oxumurdumu?
Q u r b a n ә l i, A ğ a k i ş i . Hә ... һә ... һә....
N i y a z ә l i. Bax, o vaxt mәn dә istәyirdim uşaqlardan qoyam oxusunlar. Bir gün Mursaqulu ağanın böyük oğluna rast gәlib dedim: a bala, sizә şkolda nә oxudurlar? Cavab verdi ki, "nә bilim, yerin günün başına dolanmağından, yer һavada
durmağından".... Xülasә, çox şeylәr dedi, һayıf ki, yadımda qalmayıbdır!
A ğ a k i ş i. Ha, һa!... (Gülür.) A, gör nәlәr söylәyirlәr, ya rәbb!
N i y a z ә l i. Doğru deyirәm, üç oğlumun canı üçün, elә belә deyirdilәr. Doğrusu, belә şeylәri eşidәndәn sonra һansı axmaqdı gözü baxa-baxa uşağını dәli elәsin.
Q u r b a n ә l i (tәccüb edir). A Niyazәli, nә deyirsәn? Yer dә günün başına dolanarmı?
A ğ a k i ş i. Di bundan sonra gör ki, oxumaq adamı necә eylәyir.
Q u r b a n ә l i (asqırır). Olmuya bu tәk sәbir elә ondan ötәri gәlir.
A ğ a k i ş i. Görükür, bu işin xәtası var.
N i y a z ә l i. Tәk sәbir mәnә düşmür.
A ğ a k i ş i. Görükür, bir şey var. Yaxşısı budur ki, bu fikirdәn daşınasan. Yaxşı demirәmmi, a Niyazәli?
N i y a z ә l i. Doğru deyirsәn. Bir şeyi ki, başlayırsan, tәk sәbir gәldi, qoy qalsın. Xülasә, nә deyim, bu oxuyanların işlәritәәccübdür. Yazıqların işlәri-güclәri yoxdur, belә-belә şeylәr yazıb satırlar. Bu yolnan özlәrinә pul qazanırlar.
Q u r b a n ә l i. Bunlar һamısı keçәr-gedәr. Ancaq bu tәk sәbir.... (Asqırır.) Allaһu-әkbәr! Mәnim gözümü qorxudur. Gәrәk siz deyәn doğru ola. Bu işin xәtası var. Görәk necә olacaqdır! (Fikrә gedir.) Aһ! Qoy genә getsin qoyuna, oxumaq
nәyinә lazımdır....
N i y a z ә l i. A kişi, nәyinizә lazım belә şeylәr danışırsınız. İşinizi tanrı qurtardımı? Bircә deyin görüm, bәlkә eşidibsiniz, deyirlәr naçalnik bu gün kәndә gәlәcәkdir, doğrudumu?
A ğ a k i ş i. Doğrudu, doğru.
Q u r b a n ә l i. Sәnin dә naçalniknәn işin varmı?
N i y a z ә l i. Әsil iş mәnim deyilmi?
A ğ a k i ş i. Nә olub, allaһa şükür?
N i y a z ә l i. Ortancıl oğlum qaçırtdığı qızın üstә yekә iş açılıbdır.
A ğ a k i ş i. Atası, anası razı deyillәrmi?
N i y a z ә l i. Yox, a kişi! Qız әvvәl özgәyә nişanlıymış, kәbini dә kәsilibmiş, indi әvvәlki nişanlısı mәnim vә mollanın әlindәn şikayәt eylәyibdir.
Q u r b a n ә l i. Mollanın burada nә işi var?
N i y a z ә l i. Necә ki, nә işi? Bir arvada iki yol kәbin kәsmәk olmaz ki?
Q u r b a n ә l i. Onun kәbinini gәrәk ki, özgә molla kәsmişdi.
N i y a z ә l i. Elәdi, amma gәrәk borcudur bilә: arvada kәbin kәsilibdir, ya yox?
A ğ a k i ş i. Doğrudan, çox çәtin işdir. Belә şey һeç, olarmı ki?
N i y a z ә l i. Mәn dә bilirәm olmaz. Amma.... O vaxt zorumuza saldıq, gücnәn mollaya kәsdirdik, fikir elәdim ki, atası vә nişanlısı qızın dalınca düşmәz, amma....
Q u r b a n ә l i. Qızı yәqin әlinizdәn alacaqlar.
N i y a z ә l i. Qızı alsalar onda nә mәn, nә oğlanlarım gәrәk bu kәnddә papaq qoyub gәzmiyәk.
A ğ a k i ş i. Mollanı da Sibirә göndәrәrlәr.
N i y a z ә l i. Bu işin üstәmi?
A ğ a k i ş i. Bәli!
Q u r b a n ә l i. Deginәn yazıq mollanın evi yıxılıbdır.
N i y a z ә l i. Xülasә, görәk, işimiz nә,tövr olacaq!
(Bu vaxt Koxanın eşikdәn sәsi gәlir:--Niyazәli burdadımı? Cavab:--Burdadı.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Koxa, Niyazәli, Qurbanәli vә Ağakişi.
K o x a. Ay Niyazәli! Dur görәk!
N i y a z ә l i. Nә var, ay Koxa?
K o x a. Naçalnik gәlib, sәni istәyir.
N i y a z ә l i. Hara düşübdür?
K o x a. Hacı Abdullagildәdir.
A ğ a k i ş i. Adam çoxmu yığılıbdı?
K o x a. Yox, һәlә adam çox deyil. Ancaq buyurdu ki, Niyazәlini һarda olsa tapaq.
N i y a z ә l i. Görükür, әvvәl mәnim işimә baxacaq!
Q u r b a n ә l i. Elә görükür.
N i y a z ә l i. Bir dәli şeytan deyir, һeç getmә.
A ğ a k i ş i. Yox, getsәn yaxşıdı.
Q u r b a n ә l i. Getmәsәn acıqlanar, işini bәrkә salar.
K o x a. Sәn allaһ, dur gedәk! Mәnim da işim var.
N i y a z ә l i (qorxusundan bilmir nә etsin). Olmazmı deyәsәn ... şәһәrә gedibdir?
K o x a. Ay canım, niyә yalan danışım? Dur gedәk, qorxma, sәnә һeç şey olmaz.
A ğ a k i ş i. A Koxa, sәn get, o da gәlәr.
(Qurbanәli ayağa durur.)
N i y a z ә l i. O yaxşıdı: sәn get, mәn dә bu saat gәllәm.
K o x a (gәlib qolundan tutur). Allaһı sevәrsәn, mәni yubandırma, dur gedәk, һeç şey yoxdur!
(Niyazәli istәr-istәmәz başını bulaya-bulaya çıxır vә onun dalınca Ağakişi.)
A ğ a k i ş i. Belә ki, qorxursunuz, niyә dinc oturmursunuz!
Q u r b a n ә l i (tәk). Gәlәsәn mәn dә gedim, görüm nә var.... (Fikrә gedir.) Yox a kişi, birdәn naçalnik mәni görәr, köһnә işlәrdәn yadına düşәr, mәni dә tәlәyә salar. Yaxşısı (budur, yerimdә oturum. (Oturub çubuq çәkir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Gülpәri tәlәsmiş içәri daxil olur.
G ü l p ә r i. Gördün һәlә nә oldu? Hayıf sәnә!Q u r b a n ә l i (ayağa durur). Ay arvad, nә var, nә olubdur?
G ü l p ә r i. Yazıq oldu, getdi! Hayıf! Һayıf! (Guya şey üçün gәzir.)
Q u r b a n ә l i. Ay evi tikilmişin qızı, de görüm, axı nә olubdur?
G ü l p ә r i. Mәһәmmәd oğlunun gәlini dәli olubdu!
Q u r b a n ә l i. Necә, dәli olubdu?
G ü l p ә r i. Gözәl-göyçәk gәlin idi, һayıf sәnә!
Q u r b a n ә l i. Gözәl-göyçәkliyi özünün olsun, de görüm necә dәli olubdu?
G ü l p ә r i. Dәli olubdu, qanmırsanmı?
Q u r b a n ә l i. Axı, nәdәn olubdu?
G ü l p ә r i. Nәdәn olacaq? Mirzәnin nәvәsi nәdәn oldu? Bu da ondan!
Q u r b a n ә l i. Hal anasındanmı?
G ü l p ә r i. Hә, һә! Yazıq! Hayıf sәnә! (Dizinә vurur.)
Q u r b a n ә l i. Doğrudan da һayıf! Qurtarmaq çox çәtindir. Nә tövr olubdu ki? Görübdü? O ki gözә görünmәz?
G ü l p ә r i. Tovlada ata arpa verirmiş, birdәn gözünә görükübdü, әtәyindәn yapışıb, qızın elә orada ürәyi gedib yıxılıbdı,tovladan ölü çıxardıblar.
Q u r b a n ә l i. Belә şey olmaz, ay arvad!
G ü l p ә r i. İnanmırsan, eşiyә çıx. Gör nә xәbәr var, nә qiyamәtdir! Mollalar һamısı tökülüb dua yazırlar.
Q u r b a n ә l i. Yәni doğrumu deyirsәn?
G ü l p ә r i. A kişi, çıxıb baxsana, gör xalx necә yığılıbdır!
Q u r b a n ә l i (tez ayağa durur). Ay, mәiim başmaqlarım һardadı?
G ü l p ә r i (çıxıb eşikdәn başmaqları tullayır vә az qalır ki, Qurbanәlinin başına dәysin). Ala, andırlarını!
Q u r b a nә l i. Kökün kәsilsin, arvad. (Tez geyinib eşiyә çıxır.)
PӘRDӘ
DAVAMINI OXU
ӘFRADİ-ӘҺLİ-MӘСLİS
M ә һ ә m m ә d a ğ a--kәnd müәllimi, cavan oğlan, rus paltarında.
N a m a z--onun nökәri.
Q u r b a n ә l i, N i y a z ә l i, A ğ a k i ş i, H a c ı A b d u l l a--kәndin mütәşәxxis adamları, 40 vә 50 yaşında, çöl libasında.
K o x a--kәndin yüzbaşısı.
Ö m ә r--Hacı Abdullanın böyük oğlu, oxumuş cavan, çәrkәzi libasda.
V ә l i--Hacı Abdullanın kiçik oğlu.
Ә Һ m ә d--Hacı Abdullanın nökәri.
Bir neçә kәnd adamları--Mәһәmmәd ağanin yanına әrizә yazdırmağa gәlәnlәr.
Y e t ә r--Hacı Abdullanın övrәti, 40 yaşında, çöl libasında.
G ü l p ә r i--Qurbanәlinin övrәti, 40 yaşında, çöl libasında.
M o l l a Q a s ı m--kәnd mollası, İran libasında.
M ә n s u r, Ş a m i l, P i r v e r d i, İ s m a y ı l-- Vәlinin qaçaq yoldaşları, һamısı yaraqlı.
BİRİNСİ MӘСLİS
ӘVVӘLİNСİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa öz otağında, otağın bir tәrәfindә miz vә bir neçә kürsü.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Günlәrim qәribә qәmgin keçir. İki aydır ki, gәlmişәm, bu vaxta qәdәr ancaq iki şagird gәlibdir. Bunlarla mәn nә edәcәyәm? Güclә deyil ki, müәllimi bu ölkәdә özlәrinә düşmәn һesab edirlәr. Aһ! Başım fikir etmәkdәn çatlayır! (Başını әli ilә tutur.)
İKİNCİ GӘLİŞ
Mәһәmmәd ağa vә Qurbanәli .
Q u r b a n ә l i. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Әleykümәssalam! Xoş gәlibsiniz! (Ayağa durur.) Әylәşin.
Q u r b a n ә l i. Kefin necәdir? Salamatsanmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһa şükür! Ancaq uşaq az olmağa görә günlәrim qәmgin keçir.
Q u r b a n ә l i. İndi neçә şagird var?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ancaq ikidir.
Q u r b a n ә l i. Genә yaxşı ki, o da var. Әvvәlki mollanın (uçitelin) һeç iki şagirdi dә yox idi. İndi uşaqlar ataları ilә çöl işlәrindәdirlәr. Yarım aydan sonra çöl işlәrini qurtararlar vә savuq düşәr, onda şagirdlәrin çoxlaşar. Sәn qarı gözlә: elә ki, qar yağdı, gündәn-günә şagirdlәr çoxlaşacaq, çünki o vaxt işlәri olmayıb vә evdә qalıb şuluqluq elәmәsinlәr deyibәn, sәnin yanına göndәrәcәklәr. Elә ki genә yaz açıldı, һamısı genә işlәrinә gedәcәklәr. Xülasә, başını nә ağrıdım, bu şkolda ildә üç ay qışı oxuyurlar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Üç ayda nә oxumaq olacaq?
Q u r b a n ә l i. Ay sağ olmuş! Kimdir elә şeylәri axtaran.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs deyirdiniz "kiçik oğlumu qoyacağam oxusun", necә oldu?
Q u r b a n ә l i. Doğrudur, söz verdim, amma....
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nә var? Xeyir ola!Q u r b a n ә l i. Nә eylәyim, deyirlәr oxumaqdan bir fayda yoxdur. Oxuyan sarsaq olar, ağlını qara aparar deyirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hә ... һә ... һә.... (Başını bulayır.) Tәәccüb işdir. (Tәrәfә.) Doğrudur ki, avam!
Q u r b a n ә l i. Yaxşı, mәn razı oldum, görәk özgәlәr dә razıdırlarmı?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi, özgәnin sözünә nә üçün baxırsınız? Uşaq sizindir, onun xeyrini siz görәcәksiniz, әbәs yerә һeyvan uşağı bәdbәxt elәmәyiniz, qoyunuz gәlib oxusun.
Q u r b a n ә l i. Çox yaxşi, göndәrәrәm gәlәr. Ancaq iş buradadır ki, deyirlәr, burada oxuyan ancaq sağ vә solu tanımaqdan ötrüoxuyur, һәrgaһ belә olsa, onu mәn dә öyrәdәrәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Sizә mәn dedimmi һәr adamın sözünә qulaq vermәyiniz?! Oğlunuz burada oxuyub yazı-pozu bilәcәkdir vә onun sizә çox kömәyi dәyәr.
Q u r b a n ә l i. Çox yaxşı, gedib arvadıma da deyim görüm, o nә mәslaһat görür.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Özünüz biliniz, amma mәn sizin yaxşılığınızı istәyib deyirәm. İndi Koxaya dәxi adam göndәrmişәm. Gәlsin, bәlkә xalqa nәsiһәt edә ki, uşaqları versinlәr. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur.
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa öz yasavulu ilә içәri daxil olur.
K o x a. Mәni sәnmi çağırıbsan?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәli, mәn. Xalq görürәm, uşaqlarını oxutmaq istәmir. Ona görә lazım gәlir ki, camaata nәsiһәt edәsiniz, bәlkә uşaqlarını oxudalar.
K o x a. Doğru buyurursan, amma çox çәtindir ki, mәnim nәsiһәtimә qulaq asalar.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Hәr һalda siz genә deyiniz, qulaqları dolsun.
K o x a. Mәһәmmәd ağa! Başın üçün, nәinki iki-üç vә bәlkә on yol demişәm. Amma nә eylәyim ki, sözümә qulaq asmırlar. Hәrgaһ istәyirsәn bu saat ağsaqqalları çağırtdırım sәnin yanına, gör nә cavab verirlәr?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Әcәb olar, çağırdınız, görәk nә deyirlәr.
K o x a (yasavula). Get bu saat Һacı Abdullanı, Ağakişini, Niyazәlini buraya çağır. (yasavul çıxır. Onun dalınca Koxa özü dә dişqarı çıxıb deyir.) Deginәn tez gәlsinlәr.
Y a s a v u l. Yaxşı, baş üstә.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Qәribә xalqdır. (Sonra Qurbanәliyә tәrәf.) Mәnim çalışdığım sizdәn ötrüdür. Amma siz öz xeyrinizi әsla bilmirsiniz vә ayağınıza gәlәn baxta daş atırsınız.
Q u r b a n ә l i. Ay sağ olmuş! Bizim adam öz xeyrini bilmәz. Onunki odur ki, yazda taxıl әksin, yayda biçsin, qışda da yerini isti elәyib yatsın. Ondan masәva, doğrusunu demәk, dörd-beş il bundan qabaq bizim bir neçә ağaların uşaqları oxuyub, amma axırları bir şey olmadı. İndi dә dolanacaqları әkin vә qoyun ilәdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Eybi nәdir? Qoy oxusun, ondan sonra genә әksin, biçsin.
Q u r b a n ә l i. İş elә oradadır. Biz istәmirik ki, oxuyandan sonra әksin, biçsin. Biz istәyirik ki, qulluq adamı olsun,çinovnik olsun.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Hәr oxuyan molla olmaz. Biri çinovnik olar, biri alış-veriş elәr, o biri molla olar. İş adam olmaqdadır. Nә üçün bәs Amerika padşaһlığında kәnd adamları әllәrindә qәzetә cüt sürürlәr.
Q u r b a n ә l i. Hәrgaһ Hacının oğlu kimi olacaqsa, һeç olmasın.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Necә, Hacının oğlu Ömәrimi deyirsiniz?
Q u r b a n ә l i. Bәli, bәli, Ömәri deyirәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Mәgәr pis oğlandırmı?
Q u r b a n ә l i. Elә oğlum olsa, bir saatda başını kәsәrәm.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Sәbәb?
Q u r b a n ә l i. Ah! Nә deyim ... m ... m....
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Koxa, Ağakişi, Niyazәli , Hacı Abdulla içәri daxil olurlar.
H a m ı s ı. Salamәleyküm!
M ә һ ә m m әd a ğ a (ayağa durur). Xoş gәlibsiniz. (yer göstәrir.) Buyurun, әylәşin!
(Hәr kәs özü üçün kürsü götürüb әylәşir. Ağakişi çubuq çәkir.)
K o x a. Camaat! Sizi buraya çağırmağımızın sәbәbi budur ki, uşaqlarınızı qoyasınız oxusunlar, siz kәndimizin ağsaqqalısınız. Siz uşaqlarınızı oxutsanız, özgәlәr dә baxıb oxudarlar. (Mәһәmmәd ağaya tәrәf.) Bu kişini dә bizә padşaһ tәrәfindәn göndәriblәr. Yaxşı-yaman, qoyun uşaqlarınız gәlsinlәr şkola, bunun da çörәyi kәsilmәsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (tәrәfә). Yaxşı nәsiһәt verdi! Dilin qurusun.
A ğ a k i ş i. Mәnim bir oğlum var, o da kotana gedir. Bir dә onun vaxtı keçibdir, on iki yaşındadır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. On iki yaş çox deyil, elә oxumalı vaxtıdır.
N i y a z ә l i. Mәnim uşaqlarım da boş deyil: kiçik oğlum buzov otarır, böyük oğlum qoyuna gedir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Olmazmı kiçik oğlunuzun әvәzinә ayrı adam tutasınız?
N i y a z ә l i. Ay sağ olmuş, һeç insafmıdır ki, öz oğlun ola-ola, özgәyә pul verәsәn? Pul mәgәr göydәnmi tökülür?
H a c ı A b d u l l a. Ay Mәһәmmәd ağa! Boş yerә başını niyә ağrıdırsan! Bizim adam oxumağa uşaq vermәz. Hәr kәsin özünәgörә bir dәrdi var: birinin uşağı qaramal otarır, o birininki qoyuna gedir, biri, yer әkir. Uşaqlarını da sәnә versinlәr, bәs işlәri necә olsun? Ondan masәva, doğrusunu demәk: "Rusca oxuyan düz yoldan çıxır".
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay Hacı! Görünür, siz oğlunuz Ömәrdәn narazısınız? Amma mәn fikir elәyirdim ki, bu kәnddә ancaq siz xoşbәxtsiniz. Zira ki, Ömәr oxuyub elm saһibi olubdur vә onun kömәkliyi sizә azmı olur?
H a c ı A b d u l l a. Mәnә onun nә kömәkliyi olacaq? Bircә odur ki, naçalnik, pristav gәlәndә bizim evә düşürlәr vә Ömәri rusca bilmәyinә görә çox istәyirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs belә şәxslәrin sizә düşmәyini azmı bilirsiniz? Ondan masәva, әrizәnizimi yazmır? Divan işlәrinizimi görmür? Bundan әlavә, әkindә dә sizә kömәk edir. Kimin һünәri ilә bu il taxılınız çox oldu? ömrünüzdә bu qәdәr yer әkibsiniz, һeç bu ilki kimi taxıl götürdüyünüz varmı?
H a c ı A b d u l l a. Ömәrin әli әsla kotana da dәymәyibdir. Ancaq nökәrlәrin üstә durub buyruq veribdir: "Ay gәdә, bunu belә elә, onu elә elә".
N i y a z ә l i. Bu da yәni bir işdirmi? (Gәlә-gәlә çubuğunu doldurub çәkir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. İş o deyil ki, әlinә kotan alsın. Onun kömәkliyi bu olubdur ki, yerinizi necә ki lazımdır şumluyub, tәzә çıxan kotan alıbdır. Әsil iş budur vә bunların һamısını oxumaq ilә tapıbdır. Yeri elmә müvafiq şumlamaq vә nә tövr kotan ilә әksәn, taxıl yaxşı çıxar--bunların һamısı kitablarda yazılıbdır. Hәrgaһ Ömәr oxumasaydı, belә şeylәri bilәrdimi?
K o x a. Kişi bunları doğru deyir.
(Qurbanәli kürsüdәn yerә düşüb yanı üstә uzanır vә bir az vaxtdan sonra yuxuya gedir, xoruldayır.)
H a c ı A b d u l l a. Ay kişi, bunlar һamısı sözdür. Adam gәrәk adam ola. Oğul deyәndә kiçik oğlumdur, onun başına dönüm: desәm öl, ölәcәk. Amma bu evi yıxılmışa iki ildir deyirәm Hacı oğlu Vәlinin qızını alsın, almır. Qızın yaxşı ceһizi, mülkü vә maşı var. Bilmirәm ki, dәrdi nәdir? Ancaq ağzını açanda kiçik qardaşını bәyәnmәz, onu dәli һesab edir, ondan ötәri ki, deyir: "O, vaxtsız arvad alıbdır".
N i y a z ә l i. Necә yәni vaxtsız arvad alıbdır?
H a c ı A b d u l l a. Nә bilim, ay kişi. Elә sözlәr danışır ki, һeç tatın kitabında yazılmayıbdır. Deyir: "Arvadın ölmәyinә vә şil uşaq olmağına sәbәb tez evlәnmәk olubdur".
K o x a. Neçә yaşında arvad almışdı?H a c ı A b d u l l a. Qız on iki yaşında idi. Ondan savayı gәrәk ki, qızın әvvәldәn azarı varmış. Әrә gedәndәn sonra azarı günbәgün artır. Xülasә, nә deyim, allaһ nә istәsә o olacaqdır.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәs görünür, onun sözünә inanmırsınız.
H a c ı A b d u l l a. Doğru deyirlәr ki, rusca oxuyan özünü itirәr. (Gülür.)
N i y a z ә l i (başını bulayır, tәrәfә). Doğrusunu Hacı deyir.
K o x a. Ay Mәһәmmәd ağa! Әyri oturaq düz danışaq. Ağlasığası iş deyil ki, sәn deyirsәn. Heç inanmaq olmaz ki, tez arvad almaqdan һәm arvad ölә vә һәm uşaq ölә.
A ğ a k i ş i. Aһ! Allaһı sevәrsiniz, belә şeylәr danışmayın, kafir olarsınız.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Heyfa ki, siz oxumaq bilmirsiniz. Hәrgaһ oxumaq bilsәydiniz, tibb kitablarını sizә göstәrәrdim vә tәәccüb edib yәqin edәrdiniz ki, Ömәr sizә deyәn sözlәr doğrudur.
H a c ı A b d u l l a. Ah! Oxumaq nәyimә lazım? Mәn belә şeylәri oxumamış da bilirәm.
A ğ a k i ş i. Hәrgaһ oxumaq bundan ötәridir, һeç oxumasan yaxşıdır.
Q u r b a n ә l i (birdәn asqırır vә yuxudan ayılır). Söһbәtiniz nә uzun çәkdi? (Gözlәrini ovur.) İşi nә yerә qoydunuz? Uşaqları oxumağa qoyaq, ya yox?
N i y a z ә l i. Görmürsәimi, Hacı nәlәr söylәyir! Sәkkiz-doqquz il zәһmәt çәkib Ömәri oxudubdur, amma indi deyir:"Peşiman olmuşam".
Q u r b a n ә l i. Bax a!... Gәrәk ki, ay Hacı, onun oxumağına xәrc etdiyin pulu qoyuna versәydin, indi beş-altı sürü artıqqoyunun olardı.
H a c ı A b d u l l a. Bәs nәdir! Әslinә baxsan, Ömәr öz gücünә oxuyubdur. Xülasә, nә deyim, һeç görmәdim ki, oxuyandan biri ağıllı çıxsın. Sizi inandırıram ki, oxumaq adamı "saf dәli eylәyir". (Çubuq çәkir.)
A ğ a k i ş i (tәrәfә). Yazıq Hacı bunların. Hamısını görübdür, һәr nә desә doğrudur.
H a c ı A b d u l l a. A kişi, dünәn deyirlәr bir ermәni dığası Ömәrin üzünә qarşı olmayan sözlәri deyibdir, һәrgaһ o sözlәri Vәlinin üzünә desәydi, Vәli onu sağmı qoyardı? İndi görәsәn neçә yerdәn parçalamışdı; amma Ömәrinki budur ki, bir adam ilә dalaşanda әrizә yazsın, şikayәt elәsin.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay Hacı! Biz һeyvan deyilik ki, bir-birimizi öldürәk, biz insanıq. Bizdәn ötәri zakon yazılıbdır, şәriәtimiz vardır; biz gәrәk һәmәvaxt zakonla vә şәriәtlә iş görәk.
H a c ı A b d u l l a. Heç elә şey olarmı ki, üzünә söyәlәr, sәn baxasan?
Q u r b a n ә l i. Sizin söһbәtiniz, görünür, çox çәkәcәk. (Ayağa durub gedir.) Acımdan öldüm, salamat qalın.
A ğ a k i ş i. Yavaş, mәn dә gedirәm. (Durub gedir.)
H a c ı A b d u l l a (Niyazәliyә). Dur, biz dә gedәk, salamat qa l!
N i y a z ә l i vә K o x a. Salamat qal! (Hacı Abdulla, Niyazәli vә Koxa gedirlәr.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Xoş gәldiniz! (Fikrә gedir.) Bunların işlәrini әsla başa düşmәk olmur. Avam da var, avam da. (Ayağa durub gәzinir.) Amma bunlar kimi avam mәn görmәmişәm. Nadanlıq gözlәrini bir mәrtәbәdә kor edibdir ki, namümkündür söz, nәsiһәt ilә bunlara bir şey qandırasan. (Fikrә gedir.) Pәrvәrdigara, insan özü öz evini belә yıxarmış! Heyif, çox һeyif ki, bizim millәt peygәmbәr buyurduğuna da әmәl etmәyir! Belә millәtin axırı puç olmazmı?İnsan ki,oxumağa vә elmә düşmәn ola, onun gәlәcәyi nә olmalıdır? (Fikrә gedir.) Ömәr nәһayәtdә ağıllı vә kamallı oğlandır, amma bununla belә atasının xoşuna gәlmir. Zira ki, adam öldürmür, quldurluq etmir, karvan kәsmir, һәrgaһ belә bәlalara giriftar olsaydı, yәqin ki, atası onu da kiçik oğlu kimi sevәrdi. Bu qanacaqda adama söz qandırmaqmı olar? Aһ! canları çıxsın. Bir adam ki, öz xeyrini bilmәyә, mәnә nә düşübdür özümә bu qәdәr zәһmәt verib qanımı xarab edәm. (Fikrә gedir vә sonra әli ilә başını tutur.) Xeyr.... Mәn.... Sәһv etdim. (Bәrkdәn.) Mәnә vicdanım buyurur gәrәk düz yoldan azmış adamı düz yola gәtirim.... Lazımdır ki, bir az sәbr edәm, Ömәr dә bu gün mәnim yanıma gәlәcәk, onunla da mәslәһәt edәrәm. (Sәs gәlir.) Gәrәk ki, gәlәn odur. (Qapıya baxır, Ömәr içәri daxil olur.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Ömәr vә Mәhәmmәd ağa.
Ö m ә r. Salamәleyküm!
M ә hә m m ә d a ğ a. Xoş gәlibsiniz. Mәn sizi gözlәyirdim.
Ö m ә r. Xeyir ola, nә var?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir şey yoxdur, ancaq bir az fikir-xәyal mәni götürmüşdü. Ona görә istәyirdim sizinlә söһbәt edәm.
Ö m ә r. Bağışlayınız, işim çox olmağa görә sizin yanınıza tez-tez gәlә bilmәyirdim. Bir aydır naçalnikin yanına getmәkdәn bezar olmuşam.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһa şükür, nә olubdur ki, naçalnikin yanına gedirsiniz?
Ö m ә r. Bir ay bundan müqәddәm mәnim balaca qardaşım Vәli guya bir neçә adam ilә poçt yolunda karvan soyublar. Bunun üstündә Vәlini naçalnik һәbsә salmışdı. Mәn möһlәt alıb bir az zamana qәdәr һәbsdәn qurtarmışam. İndi dәxi çalışıram ki, tәmiz qurtarsın vә naçalnik mәnә söz veribdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Karvan soyubdur? M ... m ... (Fikrә gedir.)
Ö m ә r. Nә üçün tәәccüb edib fikrә getdiniz? (Mәһәmmәd ağaya yavuqlaşır.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Heç. (yerә baxır,)
Ö m ə r. Nә üçün tәәccüb etdiniz, deyiniz.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bir neçә dәqiqә bundan müqәddәm atanız vә qeyrilәri burada idilәr; oxumaqdan söz düşmüşdü vә Hacının sözündәn görünür ki, sizdәn nәһayәtdә narazıdır, amma Vәlini çox istәyir. Sözlәrindәn belә görünür, guya sizi oxutmaqdan çox peşimançılıq çәkir.
Ö m ә r (әlini әlinә vurur). Aһ! Aһ! Görürsәn? Allaһu-әkbәr, avamlığa bax! Siz özünüz yaxşı bilirsiniz ki, mәnim ona nә qәdәr xeyrim dәyir, bununla belә mәndәn narazıdır. (Fikrә gedir.) Nә edim, nә çarә qılım? Hәrgaһ üzünә ağ olarsan, deyәrlәr ki, Ömәr dәli olubdur. Olmazsan, qalarsan yana-yana. Doğrusu ki, Mәһәmmәd ağa, mәnimki bunlar ilә düz gәlmәyir, mәnim nәzәrim mәişәtә ayrı, onlarınkı ayrı.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Atanızın demәyinә görә, görünür siz onun sözünә baxmırsınız vә fikir edir ki, guya bu tövr һәrәkәt oxumağın әsәridir.
Ö m ә p. Harr deyir. Bir neçә işdә onun sözünә baxmıram. Ondan ötәri ki, mәnim dә qanacağım var, özümü bilә-bilә oda salmaram. Mәsәla, yarım ay bundan müqәddәm mәnim yanıma adam göndәribdir ki, gәrәk mәn bir dövlәtli var, onun qızını alam. Әvvәla, qızı görmәmişәm vә ondan savayı qız on vә ya on bir yaşında! Mәgәr bu sinnindә qızı almaqmı olar? Mәgәr mәn insan deyilәm? Xülasә, buna razı olmamışam. Bundan әlavә, mәnә buyruq verir ki, һәr kәs ki mәni, ya bizdәn birimizi incitdi, o saat onu öldürmәk! Görürsüz, nә tövr tәkliflәr edir!
M ә һ ә m m ә d a ğ a (әylәşir). Bәli, çox çәtindir, gәrәkdir ki, sәbir edәsiniz.
Ö m ә r. Snzin canınız üçün, һәrgaһ mәnim yerimә özgә oğul olsaydı, indi çoxdan qaçıb getmişdi. Ancaq mәnim istәdiyim bunları nadanlıqdan qurtarmaqdır. Bu da görürәm, nәһayәtdә çәtin işdir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bәli, çox çәtindir. Amma genә sәbir etmәli, çünki sәbirlә һәr şeyi görmәk olar.
ALTINCI GӘLİŞ
Namaz, Mәһәmmәd ağa vә Ömәr.
N a m a z. Ağa! Bir iki adam gәlib, istәyirlәr sizi görәlәr.
Ö m ә r. Genә ola ki, әrizә yazdırmaga gәlirlәr.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Elә olacaqdır. (Namaza.) De, gәlsinlәr.
YEDDİNCİ GӘLİŞ
İki tәrәkәmә kürkdә, әllәrindә ağac içәri daxil olurlar.
Ә v v ә l i n c i. Başına dönüm, ay Mәһәmmәd ağa! Mәnә bircә әrizә yaz.
İ k i n c i. Mәnә dә birini yazacaqsan.
M ә һ ә m m ә d a ğ a (başını bulayır vә әlinә kağız alır. Әvvәlinciyә). Sәn nә barәdә yazdırırsan? (Ömәr papiros yandırıb, tәrәkәmәlәrә diqqәt ilә baxır.)
Ә v v ә l i n c i (әvvәl yoldaşına baxır vә sonra Mәһәmmәd ağaya). Bu nә deyir? Barә nәdir? Әrizә yazacaqsan, dana!
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Bilirәm, amma gәrәkdir bilәm nәdәn ötrü yazdırırsan?
Ә v v ә l i n c i. Hә ... һә! İndi başa düşdüm. yazarsan Tarıverdi Pirverdi oğlunun tәrәfindәn nәçәlniyә әrizәdi.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi, onu mәn özüm bilirәm. De görüm, axı nә olubdur ki, әrizә yazdırırsan? (Kәndçi qanmayır, yoldaşına baxır.)
İ k i n c i. Ay evin yıxılsın, desәn! Nә oldu, kim kimi öldürübdür?
Ә v v ә l i n c i. Adam-zad öldürmәmişәm!
Ö m ә r. Bәs nә olubdur?
Ә v v ә l i n c i. Heç bir şey olmuyubdur, boş işdir. Dünәn mәn şәһәrdәn gәlirdim, yolda iki mal rastıma düşüb gәtirmişәm. İndi mal yiyәsi şikayәt elәyibdi ki, guya mәn onun mallarını oğurlamışam. Malların әgәr nişanları lazımdısa deyim: birinin buynuzu qaradır, özü dә arıq, qulağı kәsikdir, o biri.... (Fikrә gedir.)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Nişanları mәnim nәyimә lazımdır, deyirsәn?
Ә v v ә l i n c i. Hә.... Birinin qulaqları kәsikdir, özü dә qoca, arıq şeyin biridir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevirsәn, dayan. Sәn görürәm axşamadәk qurtarmayacaqsan, qoy görәk bu nә deyir. (İkinciyә baxır.)
İ k i n c i. Mәnim işim lap naһaq yerәdir! Mәnim oğlum özgәnin nişanlısını götürüb qaçıbdır, indi atası şikayәt başlayıb.
Ö m ә r. Qız razıdırmı?
İ k i n c i (fikrә gedir). Nә deyim ... m ... m .... (Bәrkdәn.) Әlbәttә, razı olacaq. Allaһa şükür, malımız var, yerimiz var. Mәnim oğlumdan yaxşısınamı gedәcәkdir?
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Qızın atası da razıdırmı?
İ k i n c i s i. Atası boynu qırılmış razı deyil. Ondan ötәri ki, qız beş aydı özgәyә nişanlıdı. Kәbini dә kәsilibdir. Amma nişanlısının pulu olmadığına görә bu vaxtadәk toy elәyә bilmir.
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Ay kişi! Kәbini kәsilmiş olsa, sәnin cürәtin nәdir ki, özgәnin arvadını aparasan? Elә dә şәriәtcә düz olmaz.
İ k i n c i. Bu iş mollanın әlindә deyilmi? Bir az pul basaram, iş düzәlәr.
Ö m ә p. Ay kişi! Nә üçün başa düşmürsәn? Hәrgaһ kәbini kәsilmiş olsa, molla һeç şey eylәyә bilmәz.
İ k i n c i. Qanıram, ancaq bircә sәn nәçәlniyә yaz görәk.... (Bu vaxt üç, ya dörd adam genә içәri daxil olurlar ki, әrizә yazdırsınlar.)
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
H a m ı s ı. Mәһәmmәd ağa! Bircә bizә әrizә yaz!
B i r i s i. Dünәn mәnim oğlum bir ermәni dığası öldürübdür, indi onu naһaq yerdәn tutublar.
İ k i n c i. Mәnim qardaşım özgәnin tayasına od vurubdur, ondan ötәri ki, dörd gün bundan qabaq bizim tayaya da od vurmuşdular.
Ü ç ü n c ü. Bircә qoyun, biz da sözümüzü deyәk. (Bu vaxt beş-altı nәfәr genә daxil olurlar. Biri deyir: "Mәnә yaz". O biri deyir: "Olmaz, mәn tez gәlmişәm, mәnә yaz".)
M ә һ ә m m ә d a ğ a. Allaһı sevәrsiniz, açılın başımdan, mәn әrizә yazan deyilәm! (Kağızı vә qәlәmi әlindәn atıb һirslәnir vә ayağa durur.)
PӘRDӘ
İKİNCİ MӘCLİS
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Qurbanәli öz eviida әylәşib çubuq çәkir vә fikir edir.
Q u r b a n ә l i. Mәһәmmәd ağa oxumaqdan o qәdәr dәm vurdu ki, indi dә qulağım gur-gur gurulduyur. Doğrusu ki, һeç özümün dә ürәyim yoxdur. Ondan ötәri ki, istәmirәm mәn dә Hacı düşәn günә düşәm. Binәva Hacı, neçә ildir Ömәrin zәһmәtini çәkib oxutdu, amma bununla belә, görükür genә kiçik oğlu böyükündәn yaxşıdır: görükür, doğrudan oxumaq adamı yoldan çıxardarmış. (Fikrә gedir.) Amma yox! Bir dәli şeytan deyir, qoy kiçik getsin oxusun, görәk axırı nә olar! Bu çağa kimi qoysaydım, indi bir şey olardı, әrizәmi yazardı. (Asqırır.) İnşaallaһ ki, xeyirdir. (Ayağa durub arvadını çağırır.) Ay Gülpәri! Ay Gülpәri!
İKİNCİ GӘLİŞ
G ü l p ә r i (içәri daxil olur). Nәdir? Nә var? Niyә bağırırsan?
Q u r b a n ә l i. Acımdan öldüm ki! Bir az әppәkdәn-zaddan ver, zoqqumlanaq. Bu vaxtacan һardaydın?
G ü l p ә r i. Harda olacağam? Su daşıyırdım.
Q u r b a n ә l i. Ata da arpa verdinmi?
G ü l p ә r i. Vermişәm.
Q u r b a n ә l i. Di allaһını sevәrsәn, bir şey ver mәn dә yeyim. Tez ol!
G ü l p ә r i. Qarnın cırılsın! Sәninki dә elә yemәknәn olsun. Amma әlini bir işә vurmuyasan.
Q u r b a n ә l i. Sәn ola-ola, mәnmi işliyәcәm?
G ü l p ә r i. Hamısını mәnmi gәrәk eliyәm?
Q u r b a n ә l i. Görmürsәnmi xalxın arvadları necә işlәyirlәr? Sәn dә yanı işmi görürsәn?
G ü l p ә r i. Gözünә dursun! (Әli ilә gözlәrini göstәrir.) Sәn mәndәn çoxmu işlәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Mәn işlәmәsәm, sәn һardan yeyәrsәn?
G ü l p ә r i. Arvad da olmasa, siz kişilәri bit-birә yeyәr.
Q u r b a n ә l i. Allaһı sevәrsәn, çox söylәnmә, gәti görüm nәyin var.
G ü l p ә r i. Ayrandan savay nәyim olacaqdır? (Gedib tәdarük görür.)
Q u r b a n ә l i. Allaһ evini tiksin! Ayran yemәkdәn qarnımda ayran ağacı bitdi.
G ü l p ә r i (bir qabda ayran, bir parça qara çörәk gәtirib Qurbanәlinin qabağına qoyur). Ala, zoqqumlan!
Q u r b a n ә l i (һirsli Gülpәrinin üzünә baxır vә başını bulayır). Sәni görüm zoqqumlanasan! (yeyir.) Әli qurumuş deyәsәn һeç duz tökmәyibdir.
G ü l p ә r i (duz әtirir). Sәni görüm duz ağacından düşәsәn! Ala, bu da duz.
Q u r b a n ә l i. Ha ... ha! Arvad, sәnin ağlın yoxdur, duzun da ağacı olarmı? Ha ... һa! (Gülür.) A Gülpәri! Sәmәd evdәdirmi?
G ü l p ә r i. Yoxdur.
Q u r b a n ә l i. Bәs һara gedibdir?
G ü l p ә r i. Qoyuna gedibdir, nәyinә, lazımdı?
Q u r b a n ә l i. Heç.... (Asqırır.) Tәk sәbir gәldi. Allaһ, özün rәһm elә! (Fikir edir.) Sәmәd evә gәlәndә onun üstünü-başınıdüzәlt!
G ü l p ә r i. Genә nә olubdur? Xeyir ola!
Q u r b a n ә l i. Heç!... (yeyir.) Göndәrәcәyәm şkola getsin. (Asqırır.)
G ü l p ә r i. Şkol nәdir, ay kişi?
Q u r b a n ә l i. Getsin oxusun, bәlkә bir adam ola. (Asqırır.) Allaһu-әkbәr!
G ü l p ә r i. Ay kişi, sәnin başına at tәpibdir, nәdir? Tәk sәbir gәldi. Bunun xәtası var, aparıb oğlumu dәlimi elәmәk istәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Dәli niyә olur! Gedәr oxuyar abrizinni olar, dana!
G ü l p ә r i. Abrizinni nәdir?
Q u r b a n ә l i. Belә әrizә yazar, divan işlәrini görәr, çinovnik olar. Axırda görәrsәn ki, qobırnatornan bir yerdә çörәk yeyәr.
G ü l p ә r i. Allaһını sevәrsәn, yerindә ağır otur batman gәlәsәn. Aparıb oğlumu әbәs yerә dәli elәmә!
Q u r b a n ә l i. Sarsaq-sarsaq söylәmә! Oxuyan da dәli olarmı? (yeyir.)
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
Ağakişi içәri daxil olur. Gülpәri başını örtüb dişqarı çıxır.
A ğ a k i ş i. Salamәleyküm.
Q u r b a n ә l i. Әleykümәssalam, xoş gәlibsәn, әylәş görәk.
A ğ a k i ş i (başmaqlarını çıxarıb әylәşir). Nә yeyirsәn, ay Qurbanәli?
Q u r b a n ә l i. Ayrandı, һeç zad. Hәrgaһ istiyirsәn, deyim sәnә dә gәtirsinlәr.
A ğ a k i ş i. Yox, yox, istәmirәm. Mәn dә indicә xәngәl yeyib gәlmişәm.
Q u r b a n ә l i. Deyirlәr bu gün naçalnik kәndә gәlәcәk, doğrudurmu?
A ğ a k i ş i. Nә işdәn ötәri?
Q u r b a n ә l i. İş azdımı? Çoxu deyirlәr Pirverdinin işindәn ötәri.
A ğ a k i ş i. Pirverdinin nә işi vardı ki?
Q u r b a n ә l i. Nişanlısını, qaynatasını vә qaynanasını doğramadımı?
A ğ a k i ş i. Aһ, rusun da görükür işi-gücü qurtarıbdır, yәni bu da bir böyük şeydirmi?
Q u r b a n ә l i. Әslinә baxsan, yaxşı eylәyibdir.
A ğ a k i ş i. Öldürmәyinimi deyirsәn?
Q u r b a n ә l i. Bәli.
A ğ a k i ş i. Niyә?
Q u r b a n ә l i. Axı, nnsafsız iş tutdular. Nә ki oğlanın pulu vardı, onu evә qoyurdular vә yaxşı yedilәr, elә ki, oğlanın pulu qurtardı, qızı ona dәxi göstәrmәdilәr vә evә dә qoymadılar.
A ğ a k i ş i. Yәni elәmi olubdur?
Q u r b a n ә l i. Elә belә olubdur.
A ğ a k i ş i. Qızın adamları çoxdur. Pirverdinin işi çәtin olacaqdır.
Q u r b a n ә l i. Nә çәtinliyi var? Ancaq Sibirә göndәrәcәklәr. Bundan artıq bir şey olmaz. Özü dә qaçıb gedibdir, allaһ bilir tutalar, ya yox.
A ğ a k i ş i. O һeç, Sibirә getmәyinә gedәcәk. Amma vay qalanların gününә. Qızın adamları Pirverdinin nәslini qәtәn kәsәcәklәr. (yanı üstә yıxılır.) Xülasә, bu işin xәtası var.
Q u r b a n ә l i. Canları çıxsın, qoy biri-birinin әtini yesinlәr.
A ğ a k i ş i. Elә, demә, bir vaxt olar, bizim dә başımıza gәlәr.
Q u r b a n ә l i. Heç şey olmaz. İki oğlum var, ikisindәn dә arxayınam. Böyügünә demişәm, һansı qızı kefi istәsә, toysuz-zadsız götürüb qaçsın. Elә ki, qız evә gәldi, ondan sonra iş asandır. Mollanın ovcuna bir az pul qoy, o saat "әnkәһtü-vәzәnnuşdu"nu oxusun, ondan sonra qızın ata vә anasının da sözü olmaz. Niyazәli üç oğlunu da belә evlәndirdi.
A ğ a k i ş i. Doğrudan, üçüdәmi qaçırdıbdır?
Q u r b a n ә l i. Üçü dә!
A ğ a k i ş i. Yaxşı işdir, vallaһ! (Gülür.)
Q u r b a n ә l i. Bәs nәdi? Başın ağrımır, dişin ağrımır. O ki, kiçik oğlumdur, o da çinovnik olacaqdır.
A ğ a k i ş i. Necә çinovnik?!
Q u r b a n ә l i. Qoyacağam.... (Asqırır.) Oxusun abrizinni olsun.
A ğ a k i ş i. A Qurbanәli, әyri oturaq, düz danışaq. Sәnin atan-baban oxumuşdumu?
Q u r b a n ә l i. Yox.
A ğ a k i ş i. İndi bәs bu nә dәstgaһdır sәn eylәyirsәn. Yanı atan-baban gedәn yolnan getsәn.
Q u r b a n ә l i. Ay cağ olmuş, qoy getsin adam olsun, әrizә-zad yazmaq öyrәnsin, sәnә dә lazım olar.
A ğ a k i ş i. Deyirәm axı, işin-gücün yoxdur. Oxumağa qoyanların әli balamı batıbdır ki, sәninki dә yağa bata! Görmәdinmi, dünәn Hacı öz oğlu Ömәrdәn nә danışırdı? Görükür, Mәһәmmәd ağanın sözlәrinә sәn dә inanırsan.
Q u r b a n ә l i. Bәs inanmayım, neylәyim? Kişi deyir "oxuyan adam olar".
A ğ a k i ş i. Biz oxumamışıq, görükür, biz adam deyilik. Gör sәn allaһ, nәlәr söylәyir!
Q u r b a n ә l i. Yox, yox! (Uça sәslә.) Deyir belә "oxuyan ağıllı, kamallı olub dünyadan xәbәrdar olar, mәrifәtli olar, naçalnik kimi adamlarla danışıb söһbәt edәr". Deyir belә "bu dәmir yol (әli ilә göstәrir), teleqraf, cürbәcürә maşınlar һamısı oxumaqla tapılıbdır". Dünәn sizdәn sonra mәn genә yanına getmişdim. Belә şeylәr nağıl elәyibdir ki, doğrusu, adam istәyir inansın.
A ğ a k i ş i. Ә, ağlın olsun! Hәr şeyә inanma. Dәmir yol, teleqraf Adәm peyğәmbәrin vaxtından qalan şeylәrdir, allaһ-taalanın qüdrәtidir, bunlara ağılmı çatar?
Q u r b a n ә l i. Nә bilim, vallaһ elә şeylәr danışır ki, adamın ağzı açıla qalır. Deyir, bir neçә padşaһlıqlar var, orda cütçü әlindә qәzetә oxuya-oxuya cüt sürür.
A ğ a k i ş i. Bәs belә şeylәr danışmasın, nә elәsin? Görür ki, xalx uşaqlarını vermir, ona görә bir az yalandan-palandan danışır ki, xalxı aldatsın. Bizim xalxı da aldatmaq çox çәtindir?
Q u rb a n ә l i. Deyir, Hacının oğlu Ömәri görürsünüzmü nәlәr eylәyir? Bunlar һamısı oxumağın gücünәdir.
A ğ a k i ş i. Dәli dәlini tapar, doğru deyiblәr. O da öz yoldaşını tapıbdır. Ah! Hәrgaһ Ömәr yaxşı oğul olsa atası onu çox istәrdi. (Çubuğunu çәkir.)
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Niyazәli, Qurbanәli vә Ağakişi.
N i y a z ә l i. Salamәleyküm! Genә nә şirin söһbәt elәyirsiniz?
Q u r b a n ә l i. A! Xoş gәlibsәn!
A ğ a k i ş i. Yaxşı vaxt gәlibsәn, a qonşu! Bura gәl, yanıma. (Әli ilә göstәrir, Niyazәli Ağakişinin yanına gedib әylәşir.)
N i y a z ә l i. Nәdi genә? Nә xәbәr ola?
A ğ a k i ş i. A kişi, bizim Qurbanәli elә şeylәr danışır ki, pişmiş toyuğun gülәsi gәlir!
N i y a z ә l i. Nә var? Xeyir ola, a Qurbanәli! Genә mollalığmı elәyirsәn?
Q u r b a n ә l i. A kişi, bir şey yoxdur. Ağakişidi çәnәsini boş qoyub danışır.
N i y a z ә l i. Sәn de görüm, nә var?
A ğ a k i ş i. Mәһәmmәd ağanın sözünә baxıb istәyir kiçik oğlunu şkola qoysun.
N i y a z ә l i (Qurbanәli asqırır, Niyazәli başını bulayır). Mәn dә әvvәl bu fikirdә idim....
Q u r b a n ә l i. Sonra nә oldu ki?
N i y a z ә l i. Beş il bundan әvvәl Mursaqulu ağanın uşaqları oxumurdumu?
Q u r b a n ә l i, A ğ a k i ş i . Hә ... һә ... һә....
N i y a z ә l i. Bax, o vaxt mәn dә istәyirdim uşaqlardan qoyam oxusunlar. Bir gün Mursaqulu ağanın böyük oğluna rast gәlib dedim: a bala, sizә şkolda nә oxudurlar? Cavab verdi ki, "nә bilim, yerin günün başına dolanmağından, yer һavada
durmağından".... Xülasә, çox şeylәr dedi, һayıf ki, yadımda qalmayıbdır!
A ğ a k i ş i. Ha, һa!... (Gülür.) A, gör nәlәr söylәyirlәr, ya rәbb!
N i y a z ә l i. Doğru deyirәm, üç oğlumun canı üçün, elә belә deyirdilәr. Doğrusu, belә şeylәri eşidәndәn sonra һansı axmaqdı gözü baxa-baxa uşağını dәli elәsin.
Q u r b a n ә l i (tәccüb edir). A Niyazәli, nә deyirsәn? Yer dә günün başına dolanarmı?
A ğ a k i ş i. Di bundan sonra gör ki, oxumaq adamı necә eylәyir.
Q u r b a n ә l i (asqırır). Olmuya bu tәk sәbir elә ondan ötәri gәlir.
A ğ a k i ş i. Görükür, bu işin xәtası var.
N i y a z ә l i. Tәk sәbir mәnә düşmür.
A ğ a k i ş i. Görükür, bir şey var. Yaxşısı budur ki, bu fikirdәn daşınasan. Yaxşı demirәmmi, a Niyazәli?
N i y a z ә l i. Doğru deyirsәn. Bir şeyi ki, başlayırsan, tәk sәbir gәldi, qoy qalsın. Xülasә, nә deyim, bu oxuyanların işlәritәәccübdür. Yazıqların işlәri-güclәri yoxdur, belә-belә şeylәr yazıb satırlar. Bu yolnan özlәrinә pul qazanırlar.
Q u r b a n ә l i. Bunlar һamısı keçәr-gedәr. Ancaq bu tәk sәbir.... (Asqırır.) Allaһu-әkbәr! Mәnim gözümü qorxudur. Gәrәk siz deyәn doğru ola. Bu işin xәtası var. Görәk necә olacaqdır! (Fikrә gedir.) Aһ! Qoy genә getsin qoyuna, oxumaq
nәyinә lazımdır....
N i y a z ә l i. A kişi, nәyinizә lazım belә şeylәr danışırsınız. İşinizi tanrı qurtardımı? Bircә deyin görüm, bәlkә eşidibsiniz, deyirlәr naçalnik bu gün kәndә gәlәcәkdir, doğrudumu?
A ğ a k i ş i. Doğrudu, doğru.
Q u r b a n ә l i. Sәnin dә naçalniknәn işin varmı?
N i y a z ә l i. Әsil iş mәnim deyilmi?
A ğ a k i ş i. Nә olub, allaһa şükür?
N i y a z ә l i. Ortancıl oğlum qaçırtdığı qızın üstә yekә iş açılıbdır.
A ğ a k i ş i. Atası, anası razı deyillәrmi?
N i y a z ә l i. Yox, a kişi! Qız әvvәl özgәyә nişanlıymış, kәbini dә kәsilibmiş, indi әvvәlki nişanlısı mәnim vә mollanın әlindәn şikayәt eylәyibdir.
Q u r b a n ә l i. Mollanın burada nә işi var?
N i y a z ә l i. Necә ki, nә işi? Bir arvada iki yol kәbin kәsmәk olmaz ki?
Q u r b a n ә l i. Onun kәbinini gәrәk ki, özgә molla kәsmişdi.
N i y a z ә l i. Elәdi, amma gәrәk borcudur bilә: arvada kәbin kәsilibdir, ya yox?
A ğ a k i ş i. Doğrudan, çox çәtin işdir. Belә şey һeç, olarmı ki?
N i y a z ә l i. Mәn dә bilirәm olmaz. Amma.... O vaxt zorumuza saldıq, gücnәn mollaya kәsdirdik, fikir elәdim ki, atası vә nişanlısı qızın dalınca düşmәz, amma....
Q u r b a n ә l i. Qızı yәqin әlinizdәn alacaqlar.
N i y a z ә l i. Qızı alsalar onda nә mәn, nә oğlanlarım gәrәk bu kәnddә papaq qoyub gәzmiyәk.
A ğ a k i ş i. Mollanı da Sibirә göndәrәrlәr.
N i y a z ә l i. Bu işin üstәmi?
A ğ a k i ş i. Bәli!
Q u r b a n ә l i. Deginәn yazıq mollanın evi yıxılıbdır.
N i y a z ә l i. Xülasә, görәk, işimiz nә,tövr olacaq!
(Bu vaxt Koxanın eşikdәn sәsi gәlir:--Niyazәli burdadımı? Cavab:--Burdadı.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Koxa, Niyazәli, Qurbanәli vә Ağakişi.
K o x a. Ay Niyazәli! Dur görәk!
N i y a z ә l i. Nә var, ay Koxa?
K o x a. Naçalnik gәlib, sәni istәyir.
N i y a z ә l i. Hara düşübdür?
K o x a. Hacı Abdullagildәdir.
A ğ a k i ş i. Adam çoxmu yığılıbdı?
K o x a. Yox, һәlә adam çox deyil. Ancaq buyurdu ki, Niyazәlini һarda olsa tapaq.
N i y a z ә l i. Görükür, әvvәl mәnim işimә baxacaq!
Q u r b a n ә l i. Elә görükür.
N i y a z ә l i. Bir dәli şeytan deyir, һeç getmә.
A ğ a k i ş i. Yox, getsәn yaxşıdı.
Q u r b a n ә l i. Getmәsәn acıqlanar, işini bәrkә salar.
K o x a. Sәn allaһ, dur gedәk! Mәnim da işim var.
N i y a z ә l i (qorxusundan bilmir nә etsin). Olmazmı deyәsәn ... şәһәrә gedibdir?
K o x a. Ay canım, niyә yalan danışım? Dur gedәk, qorxma, sәnә һeç şey olmaz.
A ğ a k i ş i. A Koxa, sәn get, o da gәlәr.
(Qurbanәli ayağa durur.)
N i y a z ә l i. O yaxşıdı: sәn get, mәn dә bu saat gәllәm.
K o x a (gәlib qolundan tutur). Allaһı sevәrsәn, mәni yubandırma, dur gedәk, һeç şey yoxdur!
(Niyazәli istәr-istәmәz başını bulaya-bulaya çıxır vә onun dalınca Ağakişi.)
A ğ a k i ş i. Belә ki, qorxursunuz, niyә dinc oturmursunuz!
Q u r b a n ә l i (tәk). Gәlәsәn mәn dә gedim, görüm nә var.... (Fikrә gedir.) Yox a kişi, birdәn naçalnik mәni görәr, köһnә işlәrdәn yadına düşәr, mәni dә tәlәyә salar. Yaxşısı (budur, yerimdә oturum. (Oturub çubuq çәkir.)
ALTINCI GӘLİŞ
Gülpәri tәlәsmiş içәri daxil olur.
G ü l p ә r i. Gördün һәlә nә oldu? Hayıf sәnә!Q u r b a n ә l i (ayağa durur). Ay arvad, nә var, nә olubdur?
G ü l p ә r i. Yazıq oldu, getdi! Hayıf! Һayıf! (Guya şey üçün gәzir.)
Q u r b a n ә l i. Ay evi tikilmişin qızı, de görüm, axı nә olubdur?
G ü l p ә r i. Mәһәmmәd oğlunun gәlini dәli olubdu!
Q u r b a n ә l i. Necә, dәli olubdu?
G ü l p ә r i. Gözәl-göyçәk gәlin idi, һayıf sәnә!
Q u r b a n ә l i. Gözәl-göyçәkliyi özünün olsun, de görüm necә dәli olubdu?
G ü l p ә r i. Dәli olubdu, qanmırsanmı?
Q u r b a n ә l i. Axı, nәdәn olubdu?
G ü l p ә r i. Nәdәn olacaq? Mirzәnin nәvәsi nәdәn oldu? Bu da ondan!
Q u r b a n ә l i. Hal anasındanmı?
G ü l p ә r i. Hә, һә! Yazıq! Hayıf sәnә! (Dizinә vurur.)
Q u r b a n ә l i. Doğrudan da һayıf! Qurtarmaq çox çәtindir. Nә tövr olubdu ki? Görübdü? O ki gözә görünmәz?
G ü l p ә r i. Tovlada ata arpa verirmiş, birdәn gözünә görükübdü, әtәyindәn yapışıb, qızın elә orada ürәyi gedib yıxılıbdı,tovladan ölü çıxardıblar.
Q u r b a n ә l i. Belә şey olmaz, ay arvad!
G ü l p ә r i. İnanmırsan, eşiyә çıx. Gör nә xәbәr var, nә qiyamәtdir! Mollalar һamısı tökülüb dua yazırlar.
Q u r b a n ә l i. Yәni doğrumu deyirsәn?
G ü l p ә r i. A kişi, çıxıb baxsana, gör xalx necә yığılıbdır!
Q u r b a n ә l i (tez ayağa durur). Ay, mәiim başmaqlarım һardadı?
G ü l p ә r i (çıxıb eşikdәn başmaqları tullayır vә az qalır ki, Qurbanәlinin başına dәysin). Ala, andırlarını!
Q u r b a nә l i. Kökün kәsilsin, arvad. (Tez geyinib eşiyә çıxır.)
PӘRDӘ
DAVAMINI OXU
